Pierepauwen op Vlieland

Op Vlieland gaan basisschoolkinderen op 2 november met zelfgemaakte lampions van huis tot huis en zingen daarbij:

“Piere pierepauwen
jongens en meisjes gaan trouwen
jongens met een wit overhemd aan
en meisjes met witte mouwen”

De bewoners belonen hen vervolgens met fruit of snoep. In het verleden werd in plaats van jongens de naam ‘Klaas’ gebruikt en voor meisjes de naam ‘Fijtje’. In het begin van de vorige eeuw waren de kinderen gekleed in het wit. Een doekje van witte vitrage maakte het gezicht onherkenbaar.

Zoals bij vrijwel alle oude volksgebruiken weet vrijwel niemand op Vlieland waarom deze omloop wordt gehouden. Op waddenzeeschool.nl, een site van Ecomare dat ook informatie levert aan scholen, schrijft men over de oorsprong:

“Het gebruik zou stammen uit de tijd van de Franse bezetting. Men gaat er van uit dat de naam ‘Pierepauwen’ afkomstig is van het lichtfeest rond de apostelen Petrus en Paulus; in het Frans Pierre et Paul. Net als het Sint Maarten, dat op alle andere waddeneilanden op 11 november wordt gevierd (behalve dus op Vlieland), het oorspronkelijk Schotse Halloween en het Scandinavische Santa Lucia wordt het in een tijd gevierd dat het vroeg donker is. Het licht van kaarsen speelt een grote rol.”

Op hetommetje.nl, een site dat zich presenteert als ‘de Vlieland informatiesite sinds 2005’ schrijft beheerder Folkert Janssens: Op 2 november wordt op Vlieland altijd het Pierepauwen gevierd. Deze traditie bestaat al heel lang en sinds enige tijd wordt dit ook, zij het in iets andere vorm, aan de vaste wal gevierd. De Vlielander, oorspronkelijke, variant heeft qua tekst niet zo heel veel met het Sint Maarten te maken maar veeleer met jongens en meisjes die gaan trouwen. Er wordt wel met lampionnen gelopen en ook de tas dient te worden gevuld met snoepgoed.

Ecomare oppert dus dat Pierepauw een verbastering is van ‘Pierre et Paul’. Dat klinkt niet onlogisch, maar waarom zou het Pierepauwen dan op 2 november plaatsvinden? Het feest van Petrus en Paulus vindt plaats op hun gezamenlijke naamdag op 29 juni en geen van hen heeft een binding met 2 november. Mogelijk heeft Ecomare zich laten foppen door het feit dat het Hoogfeest van de Heilige Apostelen Petrus en Paulus het einde markeert van de apostelenvaste, die begint op de maandag na Allerheiligen. Daarmee wordt echter het Allerheiligen van de Oosters-Orthodoxe Kerk bedoeld, dat op de eerste zondag na Pinksteren wordt gevierd en niet het Christelijke feest dat op 1 november valt.

Wel erkent Ecomare de overeenkomsten tussen het Pierepauwen en de viering van Sint Maarten. Die ziet Folkert Janssens ook, maar hij denkt dat beide vieringen niet zo heel veel met elkaar te maken hebben. En daarin vergist hij zich.

Het woord Pierepauwen heeft niets te maken met ‘Pierre et Paul’. Een pie(re)pauw is een lieveheersbeestje. Aan het einde van de herfst gaan volwassen lieveheersbeestjes op zonnige dagen massaal op zoek naar een beschutte plek om te overwinteren. Via naden, kieren en spleten bij ramen, ventilatieopeningen en dergelijke, maar ook door openstaande ramen of deuren, komen ze in huis. Soms vind je er slechts een klein aantal, maar groepen van meerdere honderden tot zelfs duizenden komen ook voor.

In vroegere tijden geloofde men dat bij de overgang van herfst naar winter de sluier tussen de aarde en het hiernamaals het dunst was. Hierdoor konden allerlei boze geesten de aarde bereiken om de mensen kwaad te doen, maar het was ook de tijd waarop de overledenen hun reis naar het hiernamaals konden beginnen. Op 1 november (Allerheiligen) werden daarom de Heiligen aangeroepen om zich over de zielen te ontfermen. Op 2 november (Allerzielen) werd gebeden voor het zielenheil van individuele overledenen.

Het lieveheersbeestje is bekend onder vele namen, die in de meeste gevallen verwijzen naar de relatie van het kevertje met God. Men geloofde dat de voorvaderen in de gedaante van een lieveheersbeestje naar de aarde kwamen om de overledenen de weg te wijzen naar de hemel. Het woord pie(re)pauw betekent dus lieveheersbeestje en het werkwoord pie(re)pauwen betekent hemelen.

Laten we met die wetenschap eens terugkeren naar het versje:

“Piere pierepauwen
jongens en meisjes gaan trouwen
jongens met een wit overhemd aan
en meisjes met witte mouwen”

De eerste regel is inmiddels duidelijk. Maar dan: ‘jongens en meisjes gaan trouwen’. Hierbij moet u zich realiseren dat de dood vroeger veel meer werd beschouwd als een normaal onderdeel van het leven, een overgang, wat uiteraard voortkwam uit het geloof in een hiernamaals. Daarnaast moet u weten dat de woorden ‘heilig’ en ‘huwelijk’ beiden zijn voortgekomen uit het woord ‘hilic’. In feite hebben ‘heilig’ en ‘huwelijk’ dezelfde betekenis. Men trouwde tijdens het aardse bestaan met een partner en in het hiernamaals trouwde men met de schepper. Dit is overigens ook de reden waarom een katholieke priester niet mag trouwen. Hij is tijdens zijn aardse bestaan reeds getrouwd met zijn schepper.

En tot slot de laatste twee regels van het versje. Jongens met een wit overhemd aan en meisjes met witte mouwen. Weet u nog dat eerder al is verteld dat de kinderen vroeger geheel in het wit gekleed gingen en de meisjes tijdens de omloop een sluier droegen? Bij de meisjes zou u daarbij nog kunnen denken aan een bruidsjurk, maar in werkelijkheid was dit de omschrijving van een doodskleed.

De kinderen beelden derhalve de overledenen uit die op weg zijn naar de hemel. De lampionnen symboliseren dat de zielen van de uitgebeelde overledenen zijn verlicht. De overledenen zijn gelouterd, hun zonden zijn in het vagevuur gereinigd. God heeft zijn levenslicht in hen ontstoken om hen mee te nemen op de weg van het eeuwige leven. Tijdens de ommegang kloppen de overledenen aan bij de huizen om afscheid te nemen en zingen een lied om hun geloof te belijden en te verkondigen. Hier krijgen zij voedsel mee omdat zij een lange reis voor de boeg hebben.

Sint Maarten en ook Sint Nicolaas behoren tot de heiligen die in deze periode naar de aarde afdaalden om de zielen te heiligen, waardoor zij toegang tot de hemel zouden krijgen. De lampionoptocht met Sint Maarten heeft dus dezelfde functie als het pierepauwen. De Zwarte Pieten, vroeger niet alleen bij Sint Nicolaas aanwezig maar ook bij Sint Maarten, beelden ook de zielen van overledenen uit. Zij zijn zwartgeblakerd door het verblijf in het vagevuur. Hun zonden zijn gereinigd maar hun zielen zijn nog niet verlicht. Zij kunnen alsnog een plekje in de hemel verdienen door Sint Maarten of Sint Nicolaas te helpen bij hun werk (zie ook: Zwarte Piet).

In de Katholieke kerk worden de doden op 2 november herdacht en gesymboliseerd met het aansteken van kaarsen. Licht en donker, dag en nacht zijn de ultieme tegenstelling en staan symbool voor leven en dood, voor het goddelijke en het kwade. Pierepauwen is dus een gebruik dat volledig behoort tot Allerzielen.

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.