Zakdoekje Leggen is een versje dat reeds in 1574 wordt vermeld in het etymologisch woordenboek van Kiliaen. Hij geeft voor Holland de naam ´Kop, kop heeft ghelegt´ en voor Brabant de naam ´Stootballen´. De eerste regel van de omschrijving van het spel luidt: ´Gallina exclusit ouum´ ofwel ´De kip heeft een ei gelegd´. In het spel is verder sprake van een zakdoek of een bal als het attribuut dat achter een van de spelers wordt gelegd. De huidige tekst van het lied komt voor het eerst voor in een liedboekje uit 1890 en gaat als volgt:
Zakdoekje leggen, niemand zeggen,
`Kukeleku´, zo kraait de haan,
Ik heb maar twee paar schoenen aan,
Eén van stof en één van leer,
Hier leg ik mijn zakdoekje neer.
Kijk voor je, kijk achter je,
Wie hem vindt die mag me pakken!
of
Zakdoekje leggen, niemand zeggen,
Ik heb de hele nacht gewaakt,
Twee paar schoenen heb ik afgemaakt,
Eén van stof en één van leer,
Hier leg ik mijn zakdoekje neer.
Alle ogen zijn gesloten,
Wie er omkijkt die krijgt hem niet, die krijgt hem niet
Kijk om!
Bij het versje hoort een vangspel. Alle kinderen, op één na, staan of zitten in een kring met het gezicht naar binnen en de ogen gesloten. De handen zijn op de rug. Het kind ´dat hem is´ loopt tijdens het lied om de kring heen met een zakdoek in de hand en probeert de zakdoek achter een van de kinderen te leggen, zonder dat het kind dit merkt. Aan het eind van het lied mogen de kinderen achter zich tasten of, als ze staan, omkijken. Het kind dat de zakdoek heeft gekregen moet nu proberen om de zakdoeklegger te pakken voordat deze een ronde heeft gelopen en de leeggekomen plek van de pakker heeft ingenomen. Lukt het de zakdoeklegger om de lege plek te bereiken, dan is het andere kind de nieuwe zakdoeklegger. Wordt de zakdoeklegger gepakt, dan moet hij nogmaals rondgaan, maar er zijn ook varianten waarbij de gevangen zakdoeklegger dan af is en binnen de kring moet gaan staan.
In België zingt men dan:
Vogeltje gij zijt gevangen,
In een kotteke zult gij hangen,
Gij blijft hier, gij blijft hier,
Lieve vogel, gij blijft hier.
Het vangspel wordt in vrijwel de gehele wereld gespeeld. In België wordt het op dezelfde wijze gespeeld als in Nederland. Rondom Brussel heeft het spel echter een voor Nederlanders hilarische naam: Neusdoeksken Achter ´t Gat. Andere versies bestaan uit een openingszin als ´Bli-blauw-blomme´ of ´Lika lika lomme´ of iets hierop lijkend, gevolgd door ´Kijkt er niemand omme´ met aansluitend de mededeling dat degene die toch omkijkt een klap zal krijgen.
Net als in Nederland was het spel in Duitsland al bekend in de 16e eeuw. Nicodemus Frischlin vermeldt het in 1586 in zijn Nomenclator. In Duitsland heet het spel Plumpsack verstecken, Faules Ei, Der Fuchs geht um of Es tanzt ein Bi-Ba-Butzemann.
In Amerika is zelfs een heuse strijd gaande over de manier waarop het spel gespeeld moet worden. Vrijwel overal speelt men daar Duck Duck Goose (Eend Eend Gans). Degene die rondloopt tikt de personen in de kring een voor een aan en zegt ´Eend´. Wordt er ´Gans´ gezegd, dan moet die persoon de ander proberen te tikken voordat die een ronde heeft gelopen en de lege plek heeft ingenomen. In Minnesota speelt men echter geen Duck Duck Goose, maar Duck Duck Grey Duck. Dit spel is vrijwel identiek, alleen krijgen de eenden een kleur toegewezen. Degene die rondloopt tikt de personen in de kring een voor een aan en zegt bijvoorbeeld ´Gele Eend´, ´Rode Eend´, ´Blauwe Eend´, ´Grrrrrroene Eend´, ´Bruine Eend´, ´Grrrrrrijze Eend´. Bij Grijze Eend begint de achtervolging.
Minnesotans claimen op diverse websites en fora dat zij het spel op de juiste manier spelen en de overige Amerikanen niet. Dat zou blijken uit het feit dat Duck en Goose helemaal niet op elkaar lijken, waardoor de persoon in de kring al bij de eerste klank weet of hij de achtervolging moet inzetten, terwijl spelers in de versie uit Minnesota kunnen spelen met de kleuren Green en Gray. De Amerikanen reageren daar op door te stellen dat zij nog nooit zijn weggerend voor een grijze eend, maar dat wel zouden doen voor een gans, waarop de Minnesotans wijzen op het sprookje van Andersen over Het Lelijke Eendje, een jong grijs eendje dat uiteindelijk een zwaan bleek te zijn.
Laten wij hier dan maar als scheidsrechter optreden. In Groot Brittannië heet het spel Duck Duck Goose en zo is het door emigranten meegenomen naar Amerika. Zweden die naar Amerika zijn geëmigreerd, vestigden zich vooral in Minnesota. In Zweden heet het spel Anka Anka Grå Anka of Anka Anka Gråttanka, wat in beide gevallen in het Engels vertaald Duck Duck Grey Duck is. Het spel was al onder die naam in Zweden bekend toen Hans Christian Andersen in 1843 het sprookje over Het Lelijke Eendje publiceerde. Er is dus sprake van twee gelijkwaardige versies met een verschillende herkomst, waarbij Duck Duck Goose vermoedelijk eerder in Amerika werd gespeeld omdat de Britse emigratie naar Amerika eerder plaatsvond dat de Zweedse. Als we het gaan hebben over de oudste versie in Amerika, dan vallen beide versies af. Zowel ´Daisy in the Dell´ als ´Basket´ zijn ouder dan Duck Duck Goose en Duck Duck Grey Duck, terwijl in Engeland ook nog een spel bestond met de naam Clowt-Clowt dat vermoedelijk nog veel ouder is.
De spelvorm bij Daisy in the Dell is gelijk aan Duck Duck Goose en Duck Duck Grey Duck, alleen zegt men nu ´Daisy in the dell, I don´t pick you´ en de achtervolging begint bij ´Daisy in the dell, I do pick you´. Basket is nog ouder en wordt op dezelfde manier gespeeld als Zakdoekje Leggen. Het versje dat daarbij wordt gezongen is:
A-Tisket, A-Tasket
A green and yellow basket.
I wrote a letter to my love,
And on the way I dropped it.
I dropped it, I dropped it,
And on the way I dropped it.
A little boy he (girl she) picked it up,
And put it in his (her) pocket.
Als een meisje rondloopt om het zakdoekje te laten vallen, gaan de laatste twee regels over een jongen die de brief in zijn zak stopt en andersom. Het lied is bij de meeste Amerikanen bekend door de (veel langere) versie van jazz-zangeres Ella Fitzgerald uit 1938, maar zij realiseren zich niet dat dit oorspronkelijk een lied is dat bij het vangspel ´Drop the Handkerchief´ hoort.
In Indiana heeft men deze vorm het langst gespeeld, al was er één afwijkende spelregel. Als de zakdoeklegger bij de achtervolging werd gepakt, moest deze in het midden van de kring gaan zitten, totdat er een volgende zakdoeklegger gepakt was en de plaats in de kring moest innemen. De ruimte binnen de kring werd de Mush Pot (brijpot) genoemd. Fried Cornmeal Mush was het traditionele ontbijt in Indiana. Het gezin zat verzameld rondom een grote pot met brij en schepte zo hun kom vol. De Amish in Indiana doen dit nog steeds zo. Het versje dat in Indiana werd gezongen is:
I sent a letter to my love,
I thougt I put it in my glove,
But on the way I dropped it,
I dropped it, I dropped it,
But on the way I dropped it.
And some of you have picked it up,
And put it in your pocket.
Itiskit, Itaskit,
A green and yellow basket,
I took a letter to my love,
and on the way I lost it,
I lost it, I lost it.
Het is niet uit te sluiten dat deze versie ouder is dan het eerder genoemde Basket. In Europa, waar het spel is ontstaan, kende men ook de spelregel dat een zakdoeklegger in het midden van de kring moest als hij werd gepakt. Hier moest hij echter blijven staan en werd ´de vogel´, ´de kaars´ of ´het rotte ei´genoemd. In Schotland is de oudste vermelding in The Scottish Gallovidian Encyclopedia van 1824 en heette het spel Allicomgreenzie. Hier luidde de tekst slechts:
I got a letter from my love
And by the way I drop´d it – I drop´d it.
Het spel kent hier afwijkende spelregels. De ´it´ gaat de kring rond met een pet in de hand en laat die achter een van de kinderen in de kring vallen. Dat kind moet de pet oprapen en ´it´ achtervolgen. De ´it´ rent om de kring, doorkruist de kring, slalomt en neemt vervolgens de lege plek in waar de achtervolger heeft gestaan. De achtervolger moet exact dezelfde route afleggen als ´it´. Lukt dit niet, dan moet de achtervolger in de kring gaan staan, totdat het spel is afgelopen. Lukt het wel, dan is de achtervolger aan de beurt om met de pet rond te gaan. Het is duidelijk dat hier sprake is van een variant. De tekst is afgeleid van Basket of The Mush Pot, terwijl de spelregels overeenkomen met het spel ´Kat en Muis´. We kunnen hierdoor in elk geval wel vaststellen dat Basket en The Mush Pot dateren van voor 1824.
Er zijn nog een groot aantal andere versies in de wereld, maar die zijn allemaal niet oud genoeg om iets te zeggen over de betekenis van het lied. Een overzichtje van een aantal versies in Europa:
In Wales zegt men tijdens het rond de kring lopen herhaaldelijk: ´Tartan Boeth, Oh ma’en llosgi, Boeth iawn´, tot het moment dat de loper de zakdoek laat vallen. Dit kan worden vertaald als ´Hete taart, Oh het brandt, Erg heet´. In Frankrijk heet het spel ´Le facteur n´est pas passé´ (de postbode is nog niet voorbij), ´Le jeu du mouchoir´ (het spel van de zakdoek) of ´Le jeu de l´anguille´ (het palingspel). In Occitanië, het deel van Frankrijk dat grenst aan Spaanse Catalonië, heet het spel ´Tombèt son Mochador´, een letterlijke vertaling van Neerleggen van zijn Zakdoek. In Italië is een bandiet zijn zakdoek kwijt in ´Fazzoletto dei Briganti´ en in Portugal is het de apotheker in ´Lençinho da Botica´.
In Roemenië heet het spel Batistuţă (zakdoek) en kent men afwijkende spelregels. Het kind dat de zakdoek ontvangt moet om de kring heenlopen en de schenker een kusje geven. Daarna is de ontvanger zelf aan de beurt om de zakdoek achter iemand neer te leggen. Ook in Polen wordt het spel zo gespeeld. De vertaling van de Roemeense tekst van het versje luidt:
Ik ben mijn zakdoek verloren
Wie heeft het gevonden?
Ik smeek hem (of haar) om het terug te geven
En ik zal hem (of haar) dan direct kussen.
Mijn geparfumeerde zakdoek
Is voor een jongen (is van een meisje)
Een mooie jongen (een mooi meisje)
Waar ik van houd!
Buiten Europa kent het vers doorgaans maar een paar regels, die kunnen worden samengevat in: ´Het´ gaat rond, niet kijken want anders krijg je een klap. Uitzonderingen zijn Mexico en Turkije. In Mexico zingt men het versje ´A la zapatilla por detrás´ dat vertaald luidt:
Het schoentje achter je, tris-tras
Je ziet het niet en gaat het niet zien
Kijk omhoog, want er vallen mieren
Kijk naar beneden, want er vallen kevers
Ga slapen, ga slapen
Want de Koningen gaan vertrekken
Het schoentje achter je, tris-tras
Je ziet het niet en gaat het niet zien
Kijk omhoog, want er vallen bonen
Kijk naar beneden, want er vallen kikkererwten
Strek je, rek je uit,
Want de duivel komt
In Turkije heet het versje ´Yağ satarim, bal satarim´ en de vertaling van de tekst is:
Olieverkoop, honingverkoop
Mijn meester is dood, ik verkoop
Op de bodem vindt u een lepel ayran (karnemelk)
Morgenochtend is het feest.
Olieverkoop, honingverkoop
Mijn meester is gedood, ik verkoop
De pels van mijn meester is geel
Ik verkoop voor 15 lira
Kijk omhoog, kijk goed, kijk voorzichtig achter je rug.
Op de betekenis van de Mexicaanse en Turkse tekst kom ik later terug. Eerst gaan we de oudste teksten uit Duitsland en Nederland analyseren om de betekenis van het spel te achterhalen. De bekendste versie in Duitsland heet Plumpsack Verstecken en de tekst van het versje gaat zo:
Dreht euch nicht um, der Plumpsack geht um
Wer sich umdreht oder lacht, kriegt den Buckel schwarz gemacht
In Westmünsterland, net over de grens bij de Achterhoek, luidde de tekst in het Nederduits:
Dräi di nich üm, den Plumpsack geht harüm
We´s di ümdräis odder lachs, dann wödd di ´n Puckel blau emaakt
In Oostfriesland, net over de grens bij Groningen, heette het spel: Kiekt jo neet um, de Plumpsack geiht um. Het versje luidde:
Henntje wull leggen
Un dürs ´t neet seggen,
Kiek achter di, kiek vör di,
Dat leve Henntje bedrüggt di!
Paß up, ik hebb di ´t seggt,
De Plumpsack, de hett leggt!
Het spel werd in Duitsland op twee manieren gespeeld. Meestal was de ontvanger van de zakdoek degene die de gever moest achtervolgen, maar er bestaat ook een variant waarbij de gever tijdens de ronde om de kring alleen de zakdoek weggeeft. De ontvanger geeft vervolgens een tikje aan de persoon naast hem/haar en begint te rennen. De aangetikte persoon moet de tikker dan zien te achterhalen. Ook is er een strafmaatregel voor valsspelers. Wie omkijkt of door te lachen verraadt de zakdoek te hebben, moet gebogen een ronde langs de kring lopen en krijgt daarbij van de overige spelers een klap op de rug. Een dergelijke straf was bij meer spelletjes bekend. In Utrecht noemden men dat vroeger ´door de dirrekie dons moeten´.
En dan is er nog de ´Plumpsack´. Overal op internet staat te lezen dat dit de Zwitserse benaming was voor een politieagent. Dit staat onder meer op de Duitse versie van Wikipedia en ik neem aan dat dat tevens de bron is voor de overige vermeldingen. Het is echter onzin. Ik heb geen idee of Plumpsack, dat vertaald kan worden in ´dikzak´, daadwerkelijk de Zwitserse schertsnaam is voor een politieagent, maar dat is zeker niet de betekenis van dat woord in het Duitse versje.
In Zwitserland zingt men:
Fätzli gleit, niemerem gseit, liege lo wo´s isch,
Süsch chunnt dä Polizist und rüärt di uf dä Mischt.
Vertaald betekent dat: Zakdoekje gelegd, tegen niemand gezegd, laten liggen waar het ligt, anders komt de politieagent en die werpt je in de mest.
De Duitse versie van het spel is echter veel ouder dan de Zwitserse versie en er is geen enkele reden waarom in een Duits spel de Zwitserse schertsnaam voor een politieagent zou worden gebruikt. Uit de titel ´Plumpsack verstecken´ blijkt bovendien dat de Plumpsack niet de persoon is die rondgaat, maar het voorwerp dat verstopt wordt. Dat wordt bevestigd door de omschrijving van het spel, zoals die wordt gegeven in het Zeitschrift des Vereins für Volkskunde uit 1903. Uit het Nedersaksisch Woordenboek blijkt dat het Hoogduitse woord Plumpsack in het Nedersaksisch bekend is als Klumpsack en dat heeft volgens het etymologisch woordenboek de betekenis ´in elkaar gedraaide zakdoek met een knoop er in´. Plumpsack verstecken betekent dus gewoon Zakdoek verstoppen.
En dan is er ´Der Fuchs geht um´, ´Das Füchschen geht um´ of ´Das Föschen geht um´. Dit versje is op een groot aantal verschillende manieren bekend. Vaak zingt men gewoon het Plumpsack-lied en vervangt Plumpsack door Fuchs, maar er zijn ook versies waarin gezongen wordt over ´ein schlaues Tier´ of waarin de vos voor straf in iemands been bijt als deze omkijkt. Singer schrijft in 1903 in het Zeitschrift des Vereins für Volkskunde dat er directe aanwijzingen zijn dat dit lied vroeger door volwassenen werd gespeeld rondom het Paasvuur. Hij noemt het een ´Kulthandlung´ met een demon in dierengedaante. Volgens Singer is ´Der Fuchs geht um´ een omkering van het nog veel oudere blindemanspelletje. Bij Blindeman bevindt de demon zich binnen de kring en draagt een dierenmasker zonder ooggaten zodat men zijn kwaadaardige blik niet ziet. Hij moet iemand proberen te vangen en daarna raden wie het is. Raadt hij dit goed, dan wordt die persoon ook een demon, moet een masker opdoen en eveneens iemand proberen te vangen. Bij Der Fuchs Geht Um draagt de demon een masker met ooggaten, gaat buiten de kring om en de anderen mogen niet omkijken om zijn onheilspellende blik te vermijden. Wie toch omkijkt moet voor straf in de kring plaatsnemen, waardoor het oorspronkelijke doel van Blindeman bij Der Fuchs Geht Um een straf is geworden.
Ik ga een heel eind in deze redenering mee. Het lijkt mij correct om te stellen dat Zakdoekje Leggen een paasspel is en dat het spel vroeger door volwassenen werd gespeeld. Ook vind ik het aannemelijk dat er een verband is tussen Blindemannetje en Zakdoekje Leggen, maar ik deel niet de mening van Singer dat de Vos een demon moest voorstellen in dierengedaante. Bredero schrijft in 1615 in ´Moortje´:
Hoe spuelde wy suycker-noompje, slabber op, slabber neer,
Daer leyt een gouwe penning voor je neer.
Prof. Dr. G. Kalff schrijft in 1904 in ´Amsterdam in de 17e eeuw´ dat hiermee het spel Zakdoekje Leggen werd bedoeld. De neergelegde zakdoek symboliseerde dus kennelijk een geldstuk, wat doet vermoeden dat de zakdoek standaard een klumpsack -een in elkaar gedraaide zakdoek met een knoop er in- was, dat een geldbuidel moest voorstellen. Uit de Duitse etymologie weten we dat het woord vos niet alleen gebruikt werd voor het roofdier, maar voor alles met een roodbruine kleur, zoals een paard, een roodharig persoon of een koperen munt. Gele vos was de benaming voor een gouden munt. En dat lijkt mij een veel aannemelijker verklaring voor Der Fuchs dan de in mijn ogen nogal vergezochte verklaring van een demon in dierengedaante.
Met Bredero zijn we tevens teruggekeerd bij de Nederlandse versies van het spel.
Dit artikel is nog niet klaar.
©Bert van Zantwijk
Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.
Bert van Zantwijk 