Sunneklaas op Ameland

Featured image: © Friso Spoelstra. Deze foto maakt onderdeel uit van zijn boekproject Devils & Angels, Ritual Feasts in Europe. 

In kleine besloten gemeenschappen blijven tradities veel langer bestaan dan in de rest van Nederland. Dat geldt zeker voor de Waddeneilanden, die zich door hun geïsoleerde ligging eenvoudiger aan veranderingen op het vasteland kunnen onttrekken. Na de reformatie zijn veel tradities in Nederland verdwenen, omdat uitbundige vieringen door de calvinisten werden verboden en omdat het niet langer was toegestaan om heiligen te vereren. Sint Nicolaas is de schutspatroon van vissers en zeevarenden en was om die reden de belangrijkste heilige op de Waddeneilanden. Soms laat een hechte gemeenschap zich niet dwingen en blijft een traditie tegen de wil van de kerkleiders in bestaan. In dit artikel neem ik u mee naar de viering van Sinterklaas op de verschillende Waddeneilanden. We beginnen onze reis op Texel en verplaatsen ons daarna steeds een eiland oostwaarts. De aandacht zal daarbij vooral uitgaan naar de vieringen op Ameland en op het Duitse Waddeneiland Borkum, omdat die vieringen het dichtst bij de oorsprong zijn gebleven.

Op Texel heeft het feest in de loop der jaren grote veranderingen ondergaan en is verworden tot een wedstrijd van carnavaleske toneelstukjes. Hoewel de viering uitsluitend bedoeld is voor de Tesselaren en de toneelstukjes vooral lokale issues behandelen, zijn toeristen welkom om het feest als toeschouwer mee te maken. Ook worden verslagen en foto´s van de viering vrij op internet en in de (lokale) media geplaatst. Voor Ameland is dat een doemscenario. In dorpen als Hollum en Ballum zijn toeristen niet welkom en zijn de meeste hotels tijdens de viering gesloten. Hier houdt men grotendeels vast aan de oorspronkelijke viering, is fotograferen verboden en zwijgen de inwoners over de viering tegen niet-eilanders. Het doel hiervan is uiteraard om bemoeienis van buitenstaanders te voorkomen, de eigen identiteit te behouden en daardoor de gemeenschapszin te bevorderen.

De toekomst zal moeten uitwijzen of Ameland hiermee de juiste keuze heeft gemaakt. De geheimzinnigheid rondom de viering versterkt absoluut het wij-gevoel onder de eilanders en tot nu toe is Ameland het enige Nederlandse Waddeneiland dat grote veranderingen aan de viering heeft kunnen voorkomen, maar de tendens is op dit moment dat extreemlinkse groepen zich steeds meer gaan afzetten tegen alles wat zij niet begrijpen. Zij doen dit rücksichtslos en zonder enige kennis van zaken. Onbekend maakt onbemind. Op internet en in de media verschijnen steeds vaker berichten dat op Ameland een raar feest wordt gevierd, waarbij gemaskerde mannen de straat op gaan om vrouwen te slaan. Dat is uiteraard onzin, maar de zwijgzaamheid van de Amelanders werkt hierbij wel geruchtbevestigend.

Het is opmerkelijk dat inwoners van de Waddeneilanden eigenlijk geen flauw idee hebben wat zij nu eigenlijk vieren met Sinterklaas, zodat zij zich ook niet kunnen verdedigen tegen onterechte aantijgingen van buitenstaanders. Sommige eilanders menen dat de viering is voortgekomen uit Germaanse of uit Keltische gebruiken en bedoeld was om boze geesten te verjagen. Anderen melden dat de gebruiken stammen uit de tijd van de walvisvaart, waarbij de na lange tijd terugkerende mannen moesten laten zien dat zij de baas waren. De meeste eilanders maakt het echter helemaal niet uit wat de betekenis van de gebruiken is. Het is hun feest, het maakt deel uit van de eilandcultuur en is daarmee een belangrijk onderdeel van hun identiteitsvorming. Vastelanders dienen zich daar niet mee te bemoeien. Over één ding zijn de inwoners van alle Waddeneilanden het met elkaar eens: hun sinterklaastradities hebben niets te maken met Sinterklaas. En daarin vergissen zij zich.

Zoals beloofd beginnen wij onze reis op Texel, waar van de oorspronkelijke viering niet veel is overgebleven. De oudste vermelding van het feest dateert uit 1816, als het feest ´dat sinds enige jaren wordt gevierd´ door toenmalig burgemeester G. Reinbach wordt verboden wegens ´het schrik aanjagen en verstoren van de rust en zelfs het zich vertonen in de gedaante van beesten´ en omdat de feestvierders er niet voor terugdeinsden om ´voorbijgangers op publieke straten te mollesteren en voorts Twist en Tweedragt te verwekken´.

Erg lang kan dit verbod niet hebben bestaan, want in 1864 en 1865 publiceert onderwijzer Dirk Dekker, geboren in Oudeschild in 1822, in het tijdschrift ´Nederland´ zeven verhalen over het Texels volksleven uit zijn jeugd. Hij beschrijft hierin onder meer het Sunderklaasfeest, zoals dat rond 1830 zal zijn gevierd. De Sunderklazen beijverden zich in zijn tijd om zich zo afzichtelijk mogelijk toe te takelen. Zij droegen een witte wijde broek met witte wijde lappen om het lijf, een torenmuts van karton en een grim (masker). Zij spraken door een koehoorn en produceerden verder slechts hoge piepgeluiden en geblaas. Ook schrijft Dekker dat zich geen kinderen of aankomende jongelingen op straat mochten vertonen of zij hadden knuppelslagen te vrezen. Ook meldt hij dat de avond eindigde in de herberg en veelal uitliep op een kloppartij tussen het minst beschaafde deel der aanwezigen.

Later schijnt het Sunderklaasfeest opnieuw verboden te zijn geweest. In 1923 schreef folklorist D.J. van der Ven in ´Ons Eigen Tijdschrift´: Sedert burgemeester Strick van Linschoten een dertig jaar geleden alle Texelsche jonge harten op één slag veroverde door het eertijds verboden (maar toch in het geheim gevierde) Ouwe Sunderklaas-feest weer in eere te herstellen, wordt dit feest met het jaar drukker gevierd en brengt het de midwintervreugd uit de huizen en café´s waar braaf gedanst wordt, ook op straat.

Meer informatie over de vroegere viering leren we van onderwijzer en schrijver Dirk Leonardus Daalder, die in 1887 werd geboren in Oosterend. In ´Schimmenspel´ uit 1940 beschrijft hij zijn jeugd op Texel en wijdt hij ook een hoofdstuk aan Sinterklaas. Hij zit op dat moment in de vijfde klas en is dus elf jaar, want hij is in november jarig geweest. Daarmee weten we dat de viering uit zijn beschrijving zich afspeelt in het jaar 1898. Het feest begint op de avond van 4 december. Dan zijn er volop kruudbôltjes, Jantjes van Gaaien, taaitaaitjes en sukerdetaai, want, schrijft Daalder, ´de fenters lóópe de deur plat en je moet van iederien toch wel wàt kóópe…..´. Op 5 december staat er ´s middags een ´broeder´ op tafel. Dat is een rond plat krentenbrood, met een rijke vulling van roomboter, kaneel en bruine suiker. Soms is er beulinggort, snikkiedik of sakkoek-mit-stroop. De vader van Daalder zegt in het verhaal dat hij alles lust, behalve sop, troet, slinger-om-de-trap en gort-in-t-zakkie.  Ik zou het zeer op prijs stellen als een oude Tesselaar mij zou kunnen vertellen wat deze gerechten inhouden.

Tegen vijf uur, als het al flink donker wordt, gaan de jongelui de straat op. Zij wachten op de streetfegers. Vrouwen en kinderen onder de achttien jaar mogen zich deze dag na zonsondergang niet meer op straat begeven. Waarom dat is, zal ik later in dit artikel bespreken. Zodra het donker is, komen de streetfegers. Dat zijn jongens van net boven de achttien, die gehuld zijn in een wit laken en voorzien van een roede van buigzame twijgen. Zij hebben de taak om de straten vrij te maken voor de Sunderklazen en kondigen hun komst aan met het blazen op koehoorns en het rammelen met kettingen. Dan begint een spel van kat en muis. De streetfegers proberen de straten vrij te maken, terwijl de jongelui onder de achttien juist proberen om zo dicht mogelijk bij de streetfegers in de buurt te komen, maar wel gewoon op straat te blijven.

Als de streetfegers voorbij zijn, komen de Sunderklazen tevoorschijn. Zij lopen in groepjes door het dorp en als de kleintjes hun mandje bij de schoorsteen hebben gezet en naar bed zijn, betreden de Sunderklazen de open huizen. Hier worden zij door de aanwezigen -opa´s, oma´s, vaders, moeders en meisjes boven de achttien- ontvangen en getrakteerd op een drankje en een hapje. Er worden vragen gesteld in een poging om te ontdekken wie zich achter een vermomming bevindt. De Sunderklazen zeggen niet veel, en als ze dat wel doen spreken ze door een trechter of lampenglas. Om acht uur worden de meisjes door een volwassen man, meestal de vader, naar een horecagelegenheid gebracht. Hier gaan zij hapjes bereiden voor de Sunderklazen. Om negen uur melden ook de Sunderklazen zich hier en wordt er tot diep in de nacht gedanst. De Sunderklazen houden hierbij hun grim op. De volgende morgen is het ´soekertjesdag´. De mandjes die de kinderen bij de schoorsteen hadden gezet, zijn gevuld met cadeautjes en lekkernijen maar dienen eerst door de kinderen te worden gevonden.

Daarna gaat het feest weer verder op 12 december, een dag eerder als 12 december op een zondag valt. ´s Middags is het ´Jonge Sunderklaas´. Dan lopen de kinderen verkleed en gemaskerd door het dorp. Net als de Ouwe Sunderklazen betreden zij de huizen. Hier zingen zij een liedje en worden daarvoor beloond met wat lekkers. De avond is bijna een kopie van een week eerder. Opnieuw komen de streetfegers de straten schoonvegen van minderjarigen en gaan de Sunderklazen de open huizen langs. En weer eindigt de avond in het plaatselijke café. Dit keer zijn daar echter alleen de Sunderklazen welkom en gaan de grims af.

In 1950 schreef D.L. Daalder ook nog een jeugdboek dat zich afspeelt in Oosterend. Het heet ´Fijn en Grof´en gaat over de vriendschap tussen een jongen en een meisje van verschillend geloof. Volgens Daalder waren nergens in Nederland de tegenstellingen tussen de geloven zo groot als in Oosterend, een dorp van destijds slechts vijfhonderd inwoners, maar met een katholieke, een hervormde, een gereformeerde en een doopsgezinde kerk. Elke inwoner van Oosterend was ervan overtuigd dat zijn kerk het ware christendom beleed en de andere kerken slechts bestonden uit dwaallichten en ketters. Veel inwoners gedroegen zich star en groetten elkaar niet eens in het voorbijgaan. Dat maakt het des te opvallender dat de dorpsgemeenschap het katholieke Sinterklaasfeest gezamenlijk vierde, maar geeft tevens een mogelijke verklaring voor het feit dat het afsluitende feest in de herberg volgens Dirk Dekker vaak uitliep op kloppartijen. In het boek komen tenminste twee personen voor die daadwerkelijk hebben bestaan: meester Daalder (de vader van de auteur), die tevens voorzanger was van de doopsgezinde kerk, en dominee Kuperus. Dit doet vermoeden dat het verhaal meer is dan een verzonnen jeugdroman, maar biedt in elk geval de mogelijkheid om vast te stellen dat het verhaal zich later afspeelt dan het Sunderklaasfeest van 1898 uit het boek ´Schimmenspel´, maar zeker voor 1915 toen Daalder emigreerde naar Nederlands Indië. Ook in ´Fijn en Grof´ wordt aandacht geschonken aan het Sunderklaasfeest.

In het boek besluit een van de twee hoofdrolspelers, de minderjarige Aai Visman, om stiekem mee te doen aan Ouwe Sunderklaas op 12 december. Het lukt hem om onherkenbaar te blijven, al blijkt achteraf dat zijn vriendinnetje hem had herkend aan zijn schoenen, maar haar mond had gehouden. Het is een van de leukste hoofdstukken uit het boek, maar voor dit artikel is slechts de omschrijving van het feest van belang. Daalder schrijft: ´Op de vijfde December scharrelden enkele kleine kinderen gemaskerd door ´t dorp. En ´s avonds zetten ze een mandje bij de schoorsteen, zongen een liedje en gingen dan naar bed´. Jonge Sunderklaas is, ergens tussen 1898 en 1915, dus verplaatst van 12 december naar 5 december. Ook schrijft Daalder: ´De vissers waren niet eens thuis gekomen op de vierde. Jonge Sunderklaas betekende van jaar tot jaar minder´. Hier is dus al sprake van afname van de interesse voor het feest door de jongste jeugd, waar ik later nog op terug zal komen.

Direct na de Eerste Wereldoorlog, in 1918, werd het Sunderklaasfeest op Texel opnieuw verboden. Dit verbod zou in 1935 weer worden opgeheven, maar had, net als de eerdere verboden, weinig indruk gemaakt. De viering ging gewoon door, zoals blijkt uit de beschrijving van het Sunderklaasfeest van 1923 in ´Ons Eigen Tijdschrift´ door de al eerder genoemde folklorist Van der Ven. De viering heeft dan al een meer carnavaleske invulling gekregen. Een belangrijk verschil is dat de streetfegers nu samen met de Sunderklazen op straat verschijnen. Zij jagen de jongelingen niet meer van straat, maar maken deel uit van een bonte stoet die zowel op Ouwe Sunderklaas als op Nieuwe Sunderklaas door het dorp trekt. Kinderen zingen:

Ouwe Sunderklaas gaat nooit verloren

Falderalderiere Falderalderare

Ouwe Sunderklaas gaat nooit verloren

Falderalderalderom

De Sunderklazen dragen nu grote en kleine bellen, die ze onophoudelijk laten rinkelen. Verder zijn er figuren als ´de keezentrekker´, ´de barbier´, ´de boeienkoning´ en ´de beer´. De keezentrekker is gewapend met een grote nijptang en de barbier met een scheerkwast. Zij rennen op jongelui af en proberen hen schrik aan te jagen. De barbier probeert daarbij bovendien om de jongens in te zepen met zijn scheerkwast. De boeienkoning is in kettingen gevangen, maar dreigt steeds te ontsnappen. De beer, tot slot, heeft het vooral gemunt op jonge meisjes die hij tracht te pakken. Op de symbolische betekenis van deze figuren zal ik later nog terugkomen.

Van 1940 tot 1945 was het Sunderklaasfeest weer verboden, al had dat dit keer niets met het feest zelf te maken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het simpelweg niet toegestaan om je onherkenbaar op straat te begeven. Na de oorlog ging het feest van Ouwe Sunderklaas weer gewoon door, maar Nieuwe Sunderklaas nam in waarde af. Alleen in Den Burg werd nog op 5 december Nieuwe Sunderklaas gevierd. In de overige dorpen vierde men op 5 december alleen nog Jonge Sunderklaas, het feest van de kleintjes. In 1955 werd Jonge Sunderklaas daarom overgeheveld naar 12 december en ook in Den Burg stopte men met het vieren van Nieuwe Sunderklaas.

Tegenwoordig viert men op 5 december Sinterklaas op dezelfde manier als op het vasteland. Een week later, op 12 december, viert men Ouwe Sunderklaas, dat ook wel kortweg Ouwe Sunder wordt genoemd. Het programma is in elk dorp anders, maar de onderdelen van de viering komen voor een groot deel overeen. Er zijn een aantal locaties aangewezen waar gespeuld kan worden. Van vijf tot zes uur speulen de kinderen tot 12 jaar. Daarna volgt een kinderdisco met aansluitend de prijsuitreiking. Daarna zijn de oudere jeugd en de volwassenen aan de beurt om te speulen. Dat is overigens niet in elke gemeente zo. In Den Burg speult de oudere jeugd gelijktijdig met de jonge kinderen, maar wel in een eigen categorie, en is er voor hen na de prijsuitreiking een eigen (alcoholvrije) disco. Met speulen wordt gedoeld op het verkleed en gemaskerd, en dus onherkenbaar, opvoeren van een sketch, toneelstukje of liedje. Oorspronkelijk had het woord speulen een andere betekenis, maar daar kom ik op terug bij de verklaring van het feest op de Waddeneilanden.

Het masker wordt op Texel een grim genoemd. Om herkenning te voorkomen wordt de stem verdraaid of gebruik gemaakt van tekstborden. In de voorstellingen worden vaak lokale gebeurtenissen op de hak genomen. Achter de satirische voorstellingen gaat een serieuze vorm van sociale controle schuil: personen of instanties die in het voorafgaande jaar door hun handelen de aandacht op zichzelf hebben gevestigd worden op ludieke wijze in het openbaar terecht gewezen. De voorstellingen worden daarom ook door de plaatselijke politici met grote belangstelling gevolgd. Vervolgens gaan alle volwassenen naar een feestlocatie. Hier wordt nogmaals gespeuld, waarna de prijsuitreiking volgt. Daarna gaan de grims af en wordt er tot in de late uurtjes feest gevierd. Op 13 december gaan de volwassenen, ditmaal in normale kleding, opnieuw naar de feestlocatie om te gaan naklazen. Dit betekent dat er wordt gefeest totdat de overgebleven hapjes en drankjes op zijn.

De viering zal in deze vorm niet heel lang meer stand houden. De jeugd is niet meer te porren voor deelname aan het speulen en het aantal jonge speulers neemt jaarlijks af. Jongeren en jongvolwassenen vieren Sunderklaas liever als een driedaags carnaval met voorklazen, klazen en naklazen, waarbij het niet meer gaat om de traditie maar slechts om feesten en overmatig gebruik van alcohol. Voor de volwassen Tesselaars is Ouwe Sunderklaas nog steeds de belangrijkste traditie van het jaar, maar zij zullen niet kunnen voorkomen dat de viering over een jaar of tien zal zijn veranderd in een soort ´carnaval in december´.

(Foto: Texelplaza.nl)

We verlaten Texel en maken de oversteek naar Vlieland. Hier heet het Sinterklaasfeest ´Opkleden´. Johannes W. de Boer meldt in zijn scriptie voor de Universiteit van Tilburg uit 2014, getiteld ´Religieus-culturele achtergrond van het eiland Vlieland in het verleden en de moderniteit´ dat de vroegste bronnen getuigen van het bestaan van Opkleden in de 18e eeuw en dat er aanwijzingen zijn dat het gebruik reeds ver daarvoor plaatsvond in een andere vorm: Het Heylekoppen. De Boer verwijst hierbij naar de ´collectie Dirk Bruin´. Het blijft onduidelijk of die vroegste bronnen dateren uit de 18e eeuw of dat het gaat om latere bronnen die claimen dat het Opkleden al in de 18e eeuw bestond.

Ook verwijst De Boer meerdere keren naar een interview met Jan Houter uit 2012. Jan Houter, ook bekend als Jan van Vlieland, is een bekende verschijning op Vlieland. Hij is zeer actief in het verenigingsleven, is hoofdredacteur van Vlieland Magazine en (mede-)auteur van een groot aantal boeken over Vlieland. Uit de passages uit dat interview die door De Boer geciteerd worden, blijkt echter ook dat Jan Houter een bevlogen promotor is van Vlieland, maar zeker geen historicus. Zo verklaart hij ten onrechte dat de naam van het gebruik Pierepauwen is ontstaan door de prominente Franse aanwezigheid tijdens de Napoleontische Tijd en is afgeleid van ´Pierre et Paul´ (voor de naamsverklaring van Pierepauwen, zie: Pierepauwen op Vlieland), een bewering die hij in 2017 nogmaals doet in een interview met Janneke van der Veer voor het ´Volkscultuur Magazine´ van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed. Ook koppelt hij, eveneens ten onrechte, het Opkleden aan bijgeloof en aan het vroegere Heylekoppen.

Hoewel er vrijwel geen oude beschrijvingen zijn van het Opkleden op Vlieland, mag worden aangenomen dat het gebruik in dezelfde tijd is ontstaan als de sinterklaasfeesten op de andere Waddeneilanden en dat het feest op dezelfde wijze werd gevierd. Het ontbreken van oude publicaties zegt iets over de geïsoleerdheid van het dunbevolkte eiland en de daar geldende zwijgzaamheid over besloten tradities. De bekende, en zeer hoog aangeschreven, volkskundige Kaatje van de Graft benoemt Vlieland zelfs niet in de opsomming van Sinterklaasgebruiken op de Waddeneilanden in haar boek ´Nederlandse volksgebruiken bij hoogtijdagen´ uit 1947. Toch heeft Vlieland met die zwijgzaamheid niet kunnen voorkomen dat het feest, net als op Texel, grote veranderingen heeft ondergaan.

De intocht van Sinterklaas vindt op Vlieland pas plaats op 5 december, of in het daaraan voorafgaande weekend. Het Opkleden vindt eveneens plaats op 5 december, na afloop van het gewone sinterklaasfeest, maar op 4 december als 5 december op een zondag valt. Vroeger begon het Opkleden om zeven uur met de kinderen, om acht uur gevolgd door de volwassenen. Tegenwoordig wordt dat onderscheid niet meer gemaakt en begint iedereen om zeven uur. Het is een besloten feest voor de Vlielanders en vrijwel alle inwoners doen mee. Een deelnemer is of een opkleder of een rader. De opkleders worden Sinterklazen genoemd. Vroeger was de rol van opkleder voorbehouden aan volwassen mannen en waren zij vaak maandenlang in het geheim bezig om een pak te maken. Uit een artikel in de Leeuwarder Courant van 1963 blijkt dat toen al zowel mannen, vrouwen als kinderen konden meedoen als opkleder.  Tegenwoordig zijn de pakken vaak gehuurd en ook het mombakkes (masker) is nu vaak vervangen door schmink. Net als op Texel beelden de opgeklede Sinterklazen een persoon of een recente gebeurtenis uit, die alleen door eilanders kan worden begrepen.

(Foto: weblog.borsato.nl)

De Sinterklazen gaan, alleen of in een groep, langs de open huizen waar de raders zitten te wachten. In tegenstelling tot de speulers op Texel voeren de Sinterklazen geen toneelstukje op. Zij blijven stil staan en spreken geen woord. De raders lopen om hen heen, bekijken hen van heel dichtbij en trachten te raden wie er achter de vermomming schuil gaat en wat er wordt uitgebeeld. De raders mogen vragen stellen, die door de Sinterklazen slechts met een hoofdknik of nee-schudden worden beantwoord. Uiteraard wordt geprobeerd om de opkleder tot spreken te verleiden, om de herkenning te vergemakkelijken. Als een rader meent de Sinterklaas te hebben ontmaskerd, wordt de naam in het oor gefluisterd. Knikt de Sinterklaas ter bevestiging, dan wordt getracht te raden wat de opkleder uitbeeldt. Als ook dit met een knik wordt bevestigd, blijft de Sinterklaas nog enige tijd in het huis aanwezig. Hij of zij krijgt een drankje aangeboden, maar blijft gewoon ‘in het pak’. Daarna gaat de opkleder verder met de tocht langs de overige open huizen.

De maskerade gaat op Vlieland dus vooral om de geheimzinnigheid rondom het tenue, het herkennen van de opgeklede Sinterklazen door de raders en om het niet herkend worden, ook niet door directe familie en vrienden, voor de Sinterklazen. Dat vraagt in een kleine gemeenschap, waar iedereen elkaar kent, om veel creativiteit bij de opkleders en veel oog voor detail bij de raders. Een Sinterklaas kan zichzelf al verraden door zijn schoenen, een trouwring of een bepaalde handeling.

´s Avonds komen de opkleders, raders en andere belangstellenden naar een lokaal café voor het Bal-Demasqué. Vroeger werd dat gehouden in Badhotel Bruin, maar tegenwoordig in Grand Café De Oude Stoep. Om elf uur gaat de zaal open en begint hier het bal masqué. Gedurende een kwartier dansen de Sinterklazen ´in het pak´ met elkaar. Het publiek danst niet mee maar staat rondom de dansvloer. Rond half twaalf stopt de muziek en gaan de grote lampen aan. De ceremoniemeester, tegenwoordig is dat Rintje Kas die samen met zijn band ook de muziek verzorgt, roept ´Demasqué´, waarop de Sinterklazen hun mombakkes afzetten, zodat hun identiteit bekend wordt. Dit deel van het gebruik staat enigszins onder druk, nu steeds meer opkleders het mombakkes hebben verruild voor schmink. Na het demasqué gaan de grote lampen weer uit en wordt er tot in de kleine uurtjes gefeest.

(Foto: Oud Nieuws Vlieland op Facebook)

Het volgende eiland dat we bezoeken is Terschelling. Hier viert men Sinterklaas op dezelfde manier als op het vasteland, al is de intocht doorgaans een week later. Sinterklaas en zijn Zwarte Pieten komen aan in de haven van West-Terschelling, maken een rondrit door het dorp en bezoeken daarna ook Oost-Terschelling. Op 5 december is het, net als op het vasteland, pakjesavond. Een dag later viert men alleen op Oost-Terschelling ´s avonds de waddenvariant van Sinterklaas, dat hier Sunderum of Sundrum heet. Dat is op zich best vreemd, want Sint Nicolaas is onder meer de schutspatroon van zeevarenden en schippers en van handelaren. Op Oost-Terschelling wonen veel agrariërs, terwijl West-Terschelling juist op de zee, de zeevaart en de handel is gericht. Waarschijnlijk heeft juist de ligging aan een haven, waardoor er meer contact was met inwoners van het vasteland, invloed gehad op het verdwijnen van het gebruik op West-Terschelling. Inwoners van West, die op Oost-Terschelling zijn geboren, mogen wel aan het feest meedoen.

Sunderum is op Oost-Terschelling springlevend, vooral in Baaiduinen, Midsland en Hoorn. Op Oost-Terschelling wonen slechts 2.500 mensen, maar elk jaar verkleden een paar honderd (vooral) jongemannen zich als Sunderum en zijn er ook honderden bewoners die hun huis of schuur open stellen, om samen met familie en vrienden de Sunderums te ontvangen. Vrouwen en meisjes mogen zich na zonsondergang niet meer op straat begeven en dat geldt ook voor jongens onder de zestien. De Sunderums betreden de open huizen, geven de aanwezigen een hand en vragen met verdraaide stem of zij weten wie ze zijn. Daarna nemen ze plaats en krijgen een ´witsje´ of  een ´bruuntsje´aangeboden, jenever of beerenburg, waarna het raden gaat beginnen. In Hoorn wordt geen alcohol geschonken en daar is best iets voor te zeggen. Door het grote aantal te bezoeken open huizen, zijn veel Sunderums in de andere dorpen halverwege de avond al behoorlijk dronken. Net als op Vlieland eindigt de avond met een ontmaskering in een plaatselijk horecabedrijf. Op Oost-Terschelling zijn dat Bar Dancing WYB in Midsland en Café Restaurant De Groene Weide in Hoorn. In tegenstelling tot het demasqué op Vlieland waren het hier vroeger de vrouwen die de Sunderums mochten ontmaskeren. Tegenwoordig is dat verschil er niet meer. Om klokslag twaalf uur zetten de Sunderums hun masker af en onthullen zelf hun identiteit.

De viering van Sunderum lijkt erg op Het Opkleden op Vlieland, maar er zijn ook duidelijke verschillen. Op Oost-Terschelling houdt men nog vast aan een aantal regels die op Vlieland lang geleden zijn verdwenen. Dat begint al met ´Het Pak´. Ook op Oost-Terschelling zijn er mannen die een pak huren en een eng rubbermasker kopen, maar er zijn ook nog veel Sunderums die zich op traditionele wijze kleden in een zelfgemaakt pak, bestaande uit natuurlijke of aangespoelde materialen die op het eiland te vinden zijn, zoals heide, stro, duinhelm, bladeren, kippenveren, visnetten, schelpen en zeewier, met een grinz (het masker, dat op Texel een grim en op Vlieland een mombakkes wordt genoemd) van jute of papier-maché en een haardos van uitgeplozen touw. Een echte Sunderum draagt dan ook nog kettingen en een koehoorn bij zich. Zij kondigden vroeger hun komst aan door met de kettingen over de grond te slepen en op de koehoorns te blazen, zodat iedereen de gelegenheid had om tijdig de straat te verlaten. Bij het betreden van de huizen werd de ketting gebruikt om meisjes te vangen. Het is jammer dat dit deel van de traditie vrijwel is verdwenen.

De rol van Sunderum, een samentrekking van ´Sunte Heerum´ wat vertaald kan worden als ´Sint Heer-oom´, is voorbehouden aan mannen uit de eigen gemeenschap. Tegenwoordig zijn er echter ook wel vrouwen die de rol van Sunderum spelen. Voor de jaren ´70 zou dit ondenkbaar zijn geweest. Om buitenstaanders uit te sluiten spreken de Sunderums tijdens hun rol Aasters, het dialect van Oost-Terschelling. Een buitenstaander die ´in het pak´werd betrapt zou vroeger zonder pardon in een sloot of op een mesthoop worden gegooid. Die tijd is voorbij, maar de eilanders waarderen de deelname van een buitenstaander zeker niet.

Er zijn meer overtredingen die vroeger zwaar werden bestraft. De straat was het territorium van de Sinterklazen. Meisjes in de huwbare leeftijd die het waagden zich op straat te begeven werden vroeger tentoongesteld, door hen vast te ketenen aan het hek van de kerk, terwijl volwassen vrouwen en kinderen naar huis werden geknuppeld. Ook diende er volstrekte duisternis te zijn. De straatverlichting bleef uit en de huizen dienden verduisterd te zijn. Het enige toegestane licht was afkomstig van de bovenlamp en de op een kier staande deur van de huizen die inlieten. Brandende buitenverlichting werd door de Sinterklazen stuk geslagen en als een huis niet verduisterd was, werd een ruit ingegooid.

Hoewel de regels formeel nog steeds gelden, gaat het er tegenwoordig allemaal wat gemoedelijker aan toe. Buitenstaanders worden getolereerd als toeschouwer, maar genegeerd als Sunderum. Vrouwen en kinderen, die zich op straat begeven, worden aan het schrikken gebracht maar hebben hooguit een speels tikje op het achterwerk te duchten. Verlichting en ramen zijn veilig.

Sunderums op Terschelling

We vervolgen onze reis op Ameland. In de inleiding schreef ik dat de viering van Sinterklaas op Ameland het dichtst bij de oorsprong is gebleven. Dat geldt dan vooral voor de dorpen Hollum en Ballum op de westkant van het eiland. In Nes en Buren, aan de oostkant van Ameland, wordt het feest anders gevierd en zijn de regels veel losser. Daar zijn zelfs ondernemers die de viering van Sunneklaas, soms ook geschreven als Sundeklaas of als Sûnneklaas,  willen verplaatsen als 5 december op een vrijdag valt, omdat dit ten koste gaat van het weekendtoerisme. Daarbij wijzen zij erop dat het feest om religieuze reden ook wordt verplaatst als 4 en 5 december in een weekend vallen. In Hollum en Ballum willen ze hier niets van weten. Daar zijn toeristen sowieso niet welkom tijdens de viering van ´het feest zonder pottenkijkers´. Zelfs het VVV meldt expliciet op haar website dat Sunneklaas een feest is uitsluitend van en voor de Amelanders. Op de boot naar Ameland worden pamfletten uitgedeeld waarin in het Duits en het Nederlands aan de onwetende toerist wordt uitgelegd op welke tijden het vrouwen en kinderen niet is toegestaan om zich op straat te begeven. Dat laatste is overigens niet echt nodig, want de boten vervoeren op dat moment vooral veel oud-Amelanders die speciaal voor Sunneklaas terugkeren naar het eiland.

De zwijgzaamheid van de Amelanders over Sunneklaas, heeft er voor gezorgd dat er geen hele oude publicaties over het feest zijn te vinden. We moeten daarom aannemen dat Sunneklaas is ontstaan in dezelfde tijd als de Sinterklaasviering op de andere Waddeneilanden. In een krantenartikel uit 1933 wordt in elk geval al gesproken over een oud gebruik. De oudste mij bekende beschrijving van het feest is afkomstig van Dr. M.W. van Brakel-Immink, met aquarellen van kunstenares Jonkvrouw I(r)ma van Eysinga uit 1927 en werd gepubliceerd in De Vrije Fries, het jaarboek van het Keninklik Frysk Genoatskip van 1929. Van Brakel beschrijft de viering, zoals zij die in de voorafgaande tien jaar heeft waargenomen. Een ander schriftelijke verslag is afkomstig van schrijver en dichter Jobs Werumeus Buning, die het feest in 1948, samen met tekenaar Cees Bantzinger, in Hollum meemaakte. Werumeus Buning noemt Ameland in zijn verslag het ´eiland der demonen´. De door Bantzinger gemaakte tekeningen zijn in 1974 aangekocht door het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen.  Daarna volgt een verslag van Drs. G.R. Kruissink, die samen met J. Wolthers in 1962 de viering in zowel Hollum als in Nes bijwoonde en samen met Drs. U. Vroom in 1972 de viering in Hollum bezocht. Ook heeft Kruissink de viering op diverse andere Waddeneilanden meegemaakt. Zijn verslag is in 1974 gepubliceerd in ´Uit het Peperhuis´, een tijdschrift van de vereniging ´Vrienden van het Zuiderzeemuseum´. Het vierde verslag is afkomstig van de bekende folklorist Sytse Jan van der Molen. Hij bezocht, samen met fotograaf Paul Vogt, in 1973 de viering in Hollum en publiceerde zijn bevindingen in 1980 in zijn boek ´Onze Folklore´.  Ik zal deze vier uitgebreide getuigenverslagen, samen met de beschikbare informatie over de huidige viering,  gebruiken om een beeld te schetsen van het feest op Ameland en de veranderingen die het feest in de afgelopen honderd jaar heeft ondergaan.

Amelander Sinterklaasverschijningen door Jkvr J. van Eysinga (1927)

Van Brakel begint haar verslag in 1929 met: Het kan allicht goed zijn de oude gebruiken, die nog op de afgelegen dorpen op de eilanden heerschen, te beschrijven, want de verbeterde wegen en de gemakkelijker vervoermiddelen, waardoor een reisje naar den vastewal zooveel lichter wordt ondernomen dan vroeger, zullen hun nivelleerende macht ook over Ameland doen gevoelen en ´t zal niet zoo heel lang meer duren, dat de oude gebruiken onveranderd en onbeïnvloed door vastelandsgewoonten zullen blijven bestaan. Het zal met Hollum wel zoo gaan als met het aan de boot gelegen en veelbezochte Nes; het echte, kenmerkend archaïsche gaat er af. Zoo is het Sint-Nicolaasfeest in Nes eigenlijk een carnavalsavond geworden, waarbij enkele oude gebruiken als het van de straat jagen van de meisjes gebleven zijn. Ook in Hollum gaat het eenigermate dien kant uit en ik wil daarom, voordat het geheel is veranderd, een beschrijving geven van het feest, zooals ik het de laatste tien jaren heb gezien.

Door deze inleiding weten we dat de Sunneklaasviering in Nes, op de oostkant van Ameland, al in 1929 was verworden tot een soort carnavalsviering. Dat komt overeen met de beschrijving die Van der Ven in 1923 heeft gegeven van de Ouwe Sunderklaasviering op Texel. Van Brakel benoemt ook specifiek het bezoek van toeristen aan Ameland en van eilanders aan het vasteland als oorzaak van de nivellering van de traditie op de oostkant van het eiland en dit sluit naadloos aan bij de situatie op Terschelling, waar het feest in het veel door toeristen bezochte westelijke gebied niet eens meer wordt gevierd. Persoonlijk denk ik echter dat het ontbreken van toeristen in de wintermaanden een veel grotere factor heeft gespeeld in het behoud van de traditie in Hollum en Ballum, dan dat de aanwezigheid van toeristen van invloed is geweest op de veranderingen in Nes. Tegenwoordig zijn er genoeg mogelijkheden voor winterrecreatie op Ameland, maar dat was vroeger anders. Toen was een eilandenwinter in de dorpen buiten het toeristengebied vooral eentonig, donker en stil. De bewoners waren volledig op elkaar aangewezen en dan grijp je de kans op een feestje met beide handen aan.

Weken voor Sunneklaas werden de buffelhoorns al tevoorschijn gehaald en klonk het lugubere geluid van de hoorns in de schemeravonden door de dorpen. Voor de eilanders was dit de aankondiging van het komende feest, de bevestiging dat de mannen druk bezig waren om hun pakken te maken. Daarbij werden zij vaak geholpen door verre familieleden, zodat ook de naaste familie niet zou weten hoe zij er tijdens de viering zouden gaan uitzien. Ze maakten hoeden van karton of stro, die versierd werden met gekleurd papier. Hun witte gewaden werden beplakt met kleurige knipsels.

Ook de jongemannen tussen 12 en 18 jaar maakten zelf in het geheim een pak, al werden zij daarbij vaak geholpen door hun moeder, die uiteraard een zwijgplicht had tegen anderen. Deze ´Kleine Sunneklazen´ gingen op 4 december, een dag eerder dan de echte Omes, ´In het pak´ door het dorp en betraden daar de ´open huizen´. In tegenstelling tot bij Ouwe Sunneklaas mogen volwassen vrouwen zich nu gewoon op straat begeven. Het zijn de jongens onder de twaalf en de meisjes onder de achttien voor wie de straten tot verboden gebied zijn verklaard. Van Brakel schrijft dat zij vooral werd verrast door de ernst en statigheid waarmee de ´Kleine Omes´ hun rol vervulden. Zij beschrijft hoe zij, als buitenstaander getrouwd met een eilander, hardop moest lachen om een klein koddig verkleed kereltje, maar daar direct mee stopte toen ze merkte dat zij de enige was die lachte. Voor de inwoners van Hollum was ook Kleine Sunneklaas een uiterst serieuze aangelegenheid.

Amelander Sunneklaas door C.A.B. Bantzinger (1948)

Het feest begon als op 4 december de school uitging. De kinderen van de lagere school waren dan verkleed. Zij droegen maskers, bliezen op toeters en fluiten, renden achter elkaar aan en riepen daarbij: `Booooeeeehhhhh!!!´. Om half vijf verschenen de jongens van twaalf tot achttien jaar, gemaskerd, blazend op een hoorn en gewapend met een stok. Zij waren de banevegers die alle jongens onder de twaalf en meisjes onder de achttien jaar naar huis probeerden te jagen. ´Wie zich niet vlug genoeg uit de voeten maakt, wordt met stokken bewerkt´, wil het krantenartikel uit 1933 ons doen geloven, maar dat beeld wordt door Van Brakel genuanceerd. Zij beschrijft een spel, waarbij de jongens en meisjes trachten zo lang mogelijk op straat te blijven door zich te verstoppen. Als de banevegers iemand ontdekken, proberen ze die persoon ongemerkt te besluipen en te laten schrikken door met hun stok hard achter hen op de grond te stampen, hard te brullen of op de hoorn te blazen.

Hierin is wel iets veranderd. Kruissink schrijft dat er tijdens zijn bezoeken ook wel volwassen mannen deelnamen aan Kleine Sunneklaas. Dit zou het gevolg zijn van de Tweede Wereldoorlog, toen Grote Sunneklaas door de bezetter verboden was en volwassenen, beschermd door hun vermomming, stiekem gingen deelnemen aan het wel toegelaten spel voor de jeugd. In het verslag van de vieringen in 1962 en 1972 door Kruissink en het verslag van de viering in 1973 door Van der Molen zijn het de Sunneklazen zelf die, voorafgaand aan hun Sunneklaasrol, als banevegers optreden. Zij verzamelen in hun gewone kleding in de cafés. Om klokslag vijf uur slaan zij een wit laken om nek of hoofd, zetten een toeter aan de mond en gaan gewapend met een knuppel de straat op om vrouwen, kinderen en jongens onder de achttien jaar van de straat te jagen. De toeters zijn hierbij doorgaans gewone rechte toeters, zoals die in een feestwinkel worden verkocht. Dit zal deels te maken hebben met de schaarsheid van buffelhoorns, maar dient ook om te voorkomen dat een Sunneklaas later aan zijn hoorn herkend zal worden.

Het zijn vooral pubermeisjes die de banevegers proberen uit te dagen door aan ´tuintje sloep´te doen. Zij staan verdekt opgesteld en trachten vlak achter de banevegers langs de straat over te steken, waar zij snel een huis binnenglippen en de deur sluiten. De banevegers letten daarom vooral op deuren die op een kier staan, omdat zij daar een oversteekpoging kunnen verwachten. Omdat de banevegers geen masker meer dragen, krijgt het gebruik iets flirterigs. De meisjes herkennen de jongens en kunnen dus heel selectief bepalen door wie zij gepakt kunnen worden als zij trachten de straat over te steken. “Het is een oud en traditioneel feest van eilanders onder elkaar. De grap is om de regels te overtreden, al mag ik dat eigenlijk niet hardop zeggen” , zei Cinto Prosperi, directeur van VVV Ameland, hierover in 2011. Vroeger zou een meisje dat op deze manier gevangen werd zijn vastgeketend aan het hek van de kerk, zou zij worden uitgesloten van de feestelijkheden die later op de avond plaatsvinden en zou zij de volgende morgen bij wijze van boetedoening de klink van de kerkdeur moeten poetsen. Van der Molen noch Kruissink verwijst hiernaar, zodat we mogen aannemen dat dit gebruik in de jaren ´60 en ´70 al was verdwenen. Van der Molen schrijft dat de meisjes al toeterend naar huis worden geknuppeld. Ik vermoed dat dat knuppelen beperkt zal zijn gebleven tot wat speelse tikjes op het achterwerk, zoals we later in dit artikel ook gaan tegenkomen bij de beschrijving van de viering van Klaasohm op Borkum. De herkenbaarheid van de banevegers, die toen al geen masker meer droegen, zou een te harde aanpak van een meisje bovendien in de weg hebben gestaan. Tegenwoordig wordt de knuppel sowieso niet meer gebruikt. Het dreigen met de knuppel kan in dat opzicht worden vergeleken met Zwarte Piet die vroeger dreigde met de roe, zonder dat er ooit een ondeugend kind met de roe werd geslagen.

Om zes uur verlaten de banevegers de straten en gaan naar huis om zich in het pak te steken. Het onderpak bestond in die tijd uit een witte overall, een witte linnen broek met vest of een pyjama. Daarover droeg men een wijde mantel, die gemaakt was van een laken waardoor aan de bovenkant een koord was geregen en die beplakt was met smalle strookjes of propjes gekleurd papier. Al in de jaren ´60 en ´70 kregen die mantels een carnavaleske uitstraling door het gebruik van felle kleuren en het aanbrengen van voorstellingen en teksten op de mantels. Voor die tijd waren de mantels meer uniform, uitsluitend in het wit of in natuurkleuren en hadden vooral een mysterieuze en onwereldse uitstraling. Het verleidde Werumeus Buning in 1948 tot de uitspraak dat Ameland in de sinterklaastijd veranderde in het eiland der demonen.

Bij de mantel werd een grote bijpassende hoed gedragen, gemaakt van karton en eveneens beplakt met strookjes of propjes gekleurd papier. Bij het pak draagt men laarzen of gympen. Die zijn doorgaans nieuw gekocht om herkenning te voorkomen, maar het komt ook voor dat vrienden ruilen van schoenen om verwarring te veroorzaken. Aan de handen worden handschoenen gedragen. Om onherkenbaar te zijn werd een plastic masker gedragen en werden haren en oren bedekt door een capuchon of doek of werd het gezicht bedekt door een sluier, die net als het pak was gemaakt van een laken. Vanaf de jaren ´60 werd een rubbermasker gedragen, dat kon worden gekocht bij de plaatselijke kapper. De geheimzinnigheid over het te dragen pak schreef voor dat het masker werd betaald, zonder dat de kapper had gezien wat de klant had gekocht. De outfit werd vervolmaakt met een, net als de mantel en hoed, beplakte knuppel, die met een koordje om de pols werd gedragen, en een buffelhoorn.

Tegenwoordig zijn de eisen voor een pak niet meer zo streng. De meeste buffelhoorns zijn vervangen door toeters, die lang niet zo onheilspellend klinken als een hoorn. In 1956 werden nog 115 buffelhoorns ontvangen via een oud-Amelander die als missionaris in Mombassa werkte, maar inmiddels zijn buffelhoorns weer zeldzaam. Ik veronderstel dat de meeste maskers tegenwoordig gewoon online worden besteld en anoniem worden afgeleverd bij de kopers. De onderpakken kunnen elke vorm of kleur hebben en zijn veelal afkomstig uit een feestwinkel, evenals de hoeden. De mantels worden meestal nog wel zelf gemaakt, maar hebben zoals eerder al opgemerkt een carnavalesk uiterlijk gekregen. Wel dragen vriendengroepen die gezamenlijk als Sunneklaas op pad gaan altijd een identiek tenue en zijn de gedragsregels vrijwel onveranderd.

Tussen zeven en acht uur mogen de ongehuwde meisjes onder geleide van een man, doorgaans de vader of een oom,  naar een open huis of naar een café worden gebracht, waar zij tot na middernacht dienen te blijven. Hier bereiden zij hapjes en drankjes voor de Sunneklazen. Om acht uur sluipen de Sunneklazen uit hun huizen. Dat kan redelijk anoniem, omdat de straatverlichting deze nacht uit blijft, alle gordijnen van huizen gesloten zijn en slechts bij de huizen die inlaten het buitenlicht mag branden. Ook auto´s mogen niet meer in de dorpskern komen. De straat is vanaf dit moment het domein der Sunneklazen.

De Sunneklazen lopen in groepen door de donkere straten van Hollum en kondigen hun komst aan door op hun hoorn te blazen. Als twee groepen elkaar tegenkomen, lijkt het zeer onvriendelijk te worden. De Sunneklazen lopen grommend om elkaar heen en trachten elkaar in te schatten. Als een Sunneklaas als verdacht wordt beschouwd, als wordt vermoed dat achter de vermomming mogelijk een vrouw of een minderjarige schuil gaat, wordt de Sunneklaas ingesloten. Daarna wordt de Sunneklaas aan een krachtproef onderworpen, het voesten. Hierbij schudden twee Sunneklazen elkaar hardhandig de hand. Er wordt geknepen en getrokken en ondertussen wordt nauwlettend de reactie van de verdachte Sunneklaas in de gaten gehouden.

Als een minderjarige of een vrouw op deze manier wordt ontmaskerd, wordt deze naar huis gedreven en krijgt zonodig een paar tikken met de knuppels als er niet wordt doorgelopen. Als er een kern van waarheid zit in de bewering op veel websites dat op Ameland verklede mannen de straat op gaan om vrouwen te slaan, dan kan dat hooguit betrekking hebben op een tijdens het voesten ontmaskerde vrouw. Die heeft echter zelf het risico op ontmaskering genomen toen zij zich in het pak tussen de mannen begaf en heeft de tikken met de knuppels te danken aan het feit dat ze na de ontmaskering niet snel genoeg naar huis is gegaan. Er wordt overigens niet hard geslagen, maar een paar blauwe plekken zijn hierbij toch niet uit te sluiten. Vroeger zou overigens alleen een minderjarige jongen naar huis zijn geknuppeld, maar een ontmaskerde vrouw op de mesthoop van de dichtstbijzijnde boerderij zijn gegooid. Die tijd ligt echter al heel ver achter ons.

De Omes, zoals de aanspreektitel van de Sunneklazen is,  betreden de open huizen en cafés, waar de dames op hen wachten. Vroeger waren dit uitsluitend jonge ongehuwde meisjes, zoals ook de Sunneklazen altijd ongehuwde jongemannen waren. Tegenwoordig hijsen mannen van elke leeftijd zich, ongeacht hun huwelijkse staat, in het pak en worden zij in de open huizen opgewacht door vrouwen van elke leeftijd alsook door mannen die zichzelf te oud vinden om nog deel te nemen aan de maskerade. Alle mannen hebben het recht om een open huis binnen te treden. In de cafés zijn het nog steeds vooral jonge ongehuwde meisjes die de Sunneklazen verwelkomen. Het spel dat zich in de open huizen en de cafés afspeelt is dan ook vooral een spel tussen de Sunneklazen en de vrouwen.

Als een Sunneklaas met zijn knuppel op de grond tikt voor de voeten van een meisje, dient zij voor hem te dansen. Houdt hij de knuppel iets hoger, dan dient zij over de knuppel heen te springen. Ook kruipen de Sunneklazen bij de vrouwen op schoot en vertellen met verdraaide stem enge verhaaltjes om hen bang te maken of anekdotes die de vrouwen nieuwsgierig moeten maken wie zich onder de vermomming bevindt. De Sunneklazen laten zich verder vooral onthalen met hapjes en drankjes. In sommige open huizen wordt geen alcohol verstrekt, maar in de cafés uiteraard wel. Om middernacht hebben de Sunneklazen het recht om, nog steeds in het pak, een meisje van hun keuze naar huis te begeleiden. Daarna keren de Sunneklazen terug naar de cafés en vieren samen feest tot in de vroege uurtjes. In Nes, waar de regels veel losser zijn en het Sunneklaasfeest is verworden tot een soort carnaval, vindt om middernacht een demasqué plaats en dansen de Sunneklazen en de meisjes samen.

Tegenwoordig kan een Sunneklaas in Hollum elke verschijningsvorm hebben: een traditionele Sunneklaas in wit pak of een bonte carnavaleske Sunneklaas, maar bijvoorbeeld ook een vrouw, een Zwarte Piet, een strandjutter of een clown. Heel vroeger liep er tussen de traditionele Sunneklazen ook een als vrouw verklede man. Diverse bronnen melden dat dit Rixt van het Oerd was, een oude vrouw uit een Amelands volksverhaal waarover verteld werd dat zij een heks was. Dit is echter onjuist. Een als vrouw verklede man zullen we ook gaan tegenkomen bij de viering op Borkum en zij is een wezenlijk onderdeel van de Sinterklaasviering. Ik zal hier later in het artikel nog op terugkomen.

Een moderne bontgekleurde Sunneklaas

We verlaten Ameland en gaan een kijkje nemen op Schiermonnikoog. Hier heet het feest Klozum, wat kan worden vertaald in ´Klaas-oom´. Op Schiermonnikoog wonen minder dan duizend mensen. Doorgaans is een besloten eilandgemeenschap met zo weinig inwoners een garantie voor het behoud van tradities. Hoewel de bewoners weigeren om aanpassingen te doen aan het bij dierenorganisaties omstreden Kallemooifeest tijdens Pinksteren en Zwarte Piet op Schiermonnikoog nog echt pikzwart is, zijn zij veel minder standvastig geweest bij het behoud van Klozum, het eilander Sinterklaasfeest. Er is weinig overgebleven van het oorspronkelijke feest en nog slechts sprake van een carnavaleske verkleedpartij, soms met toneelstukjes, waarbij vrijwel geen regels meer gelden en de lol vooral zit in het niet herkend worden door familie, vrienden en bekenden.

Eind november, doorgaans een week na de landelijke intocht, komt Sinterklaas met zijn Zwarte Pieten met de veerboot of de reddingsboot aan op Schiermonnikoog. Hij rijdt het dorp binnen op een paardenkar, vooraf gegaan door een parade met muziek, en de Zwarte Pieten delen snoepgoed uit. Op 4 december is ´Lytje Klozum´, kleine klaasoom. Dan gaan de kinderen ´s middags verkleed en vermomd langs de huizen. Ze roepen ´Klozum, Klozum´ en zingen daarna een liedje of voeren een stukje op, waarvoor ze worden beloond met wat lekkers. Op 5 december krijgen de kinderen ´s middags cadeautjes van Sinterklaas. ´s Avonds is Klozum, het sinterklaasfeest van de volwassenen.

Op Schiermonnikoog mogen zowel mannen als vrouwen zich als Klozum verkleden en er zijn ook geen kledingvoorschriften. Naast gangbare figuren die ook bij carnaval voorkomen, zijn er veel deelnemers die een recente gebeurtenis uitbeelden of kritische en satirische toespelingen maken op bestuurlijke besluiten. Als de deur van een woning op een kier staat, mogen de Klozums het huis betreden. Zij doen hun act en verdwijnen weer in de nacht. De aanwezigen kunnen dan gaan raden wie er achter de vermomming verborgen zat. Om middernacht komen alle deelnemers samen in het dorpshuis en vindt het demasqué plaats.

We steken nu over naar het Duitse waddeneiland Borkum, waar het feest de naam Klaasohm draagt. Aan die naam is al onmiskenbaar de Nederlandse oorsprong te herkennen. Dat is niet heel vreemd. Borkum ligt voor de kust van Groningen en maakt deel uit van Oost-Friesland, een streek in het noordwesten van de Duitse deelstaat Nedersaksen, die grenst aan de provincie Groningen en waar het landschap, de taal en de bewoners meer verwantschap hebben met Nederland dan met Duitsland. Oost-Friesland behoorde in het verleden afwisselend bij Nederland en bij Duitsland. Veel families in Borkum stammen van oudsher uit Nederland. De meest voorkomende achternamen op het eiland zijn Jacobs en Kieviet. In de 17e eeuw werkten veel inwoners van Borkum samen met inwoners van de Nederlandse waddeneilanden op de Nederlandse walvisvaart.

Klaasohm wordt georganiseerd door de ´Verein Borkumer Jungens´, een vereniging die zich inzet voor het behoud van Borkumer tradities en het Borkumer dialect. De vereniging bestaat al sinds 1830 en is daarmee de oudste vereniging op het eiland. Om lid te worden van de vereniging dient een jongen tenminste 16 jaar, vijf jaar of langer woonachtig op Borkum en ongetrouwd te zijn. Vrijwel elke Borkumer man is van zijn zestiende jaar tot aan zijn trouwen lid geweest van de vereniging. De Verein Borkumer Jungens organiseert activiteiten voor de hele gemeenschap, zoals het kindercarnaval, een jaarlijks strandfeest, een kerstmarkt en, zoals al gezegd, Klaasohm.

Net als bij Sunneklaas op Ameland is Klaasohm uitsluitend bedoeld voor de eigen inwoners en omgeven met geheimzinnigheid. Buitenstaanders zijn niet welkom. Zij worden gedoogd als toeschouwer, maar verder vooral genegeerd. Op internet zijn slechts een paar foto´s van het feest te vinden en zelfs daar zijn de meeste inwoners het niet mee eens. Over Klaasohm praten met een buitenstaander doet niemand. Net als bij Sunneklaas heeft dit tot doel om bemoeienis van buitenaf te voorkomen, de eigen identiteit te behouden en de gemeenschapszin te bevorderen.

Op 5 december vertellen de Borkumers hun kinderen hoe zij Klaasohm ooit hebben gevonden op de Grote Kaap en hebben uitgegraven, waarna hij zich toegang heeft verschaft tot het dorp. Hij heeft een jaar lang over de zandplaten in zee gelopen, op zoek naar rust in de verzonken boerderijen. Door het stormachtige weer is hij de laatste tijd echter steeds rustelozer geworden en is uiteindelijk gaan rennen. Daarbij heeft hij de zee verlaten en is nu op weg naar het dorp!

Gedurende de ochtend is vrijwel niemand op straat. Er heerst een gespannen stilte in het dorp. Mensen die elkaar ontmoeten wensen elkaar ´Moijen Klaasohm´. De stilte wordt ´s middags doorbroken door het lugubere geluid van koehoorns. Het gaat beginnen, ´Hei kummt´.  De inwoners lopen in groepen door het dorp op weg naar het station. ´Hey hey hey, der Ohm ist los´, roepen ze. Kort daarna komen ook de hoofdpersonen van het feest een voor een naar het station. Zeven stuks, onherkenbaar vermomd. Om vijf uur vertrekken de hoofdpersonen naar de Kleinbahnhalle, de loods van de spoorwegen, gevolgd door de inwoners. Alleen mannen en jongens van zestien jaar en ouder die afkomstig zijn uit het dorp mogen mee de loods in. Vrouwen, kinderen en buitenstaanders niet. Zij moeten buiten de poort blijven wachten. Bij de poort staan bewakers. Er wordt streng gecontroleerd op de aanwezigheid van vreemden.

Als de deuren gesloten zijn, neemt de voorzitter van de ´Verein Borkumer Jungens´ het woord. Hij stelt de zeven vrijgezelle jongemannen voor die in de voorafgaande weken in het geheim zijn geselecteerd. Zij hebben eerder deze middag te horen gekregen dat zij verkozen zijn. Het zijn twee 14-jarigen, twee 16-jarigen en twee 18-plussers, die dit jaar de rol van Klaasohm zullen gaan vertolken. De zevende jongeman speelt de rol van ´Het Wiefke´. De zes Klaasohms dienen vervolgens een krachtproef af te leggen, waarbij de hiërarchie tussen hen wordt bepaald. Er wordt geheim gehouden wat die krachtproef inhoudt, maar in een krantenartikel wordt gesproken over een mix van judo en sumo. Fotograferen en filmen is verboden en geen man zal ooit spreken over de krachtproef, zelfs niet tegen zijn echtgenote, maar het is wel duidelijk dat het voor een volwassen deelnemer een behoorlijke vernedering is als hij van een 14-jarige verliest en in hiërarchie van plaats moet wisselen. Na de krachtproef worden nog de bijlopers en vangers gekozen.

De Klaasohms dragen zwarte laarzen, een witte broek en een witte kiel die afgezet is met rode banden. Op hun hoofd dragen zij een tonvormige helm, bekleed met schapenvacht en voorzien van meeuwenvleugels, veren, twee hoorns en een grote rode neus. De helm is meer dan een halve meter hoog en weegt maar liefst 18 kilo. Het masker, dat hier Scherbelenskopp wordt genoemd, is eveneens bekleed met schapenvacht en bevat een mondgat om te kunnen drinken en twee ooggaten, maar veel kunnen de Klaasohms niet zien. In hun hand dragen zij een koehoorn. Het Wiefke draagt rode of witte gympen met rode sokken, een witte kanten broek, een rood bloesje met daarover een witte schort, die net als de kiel van de Klaasohms is afgezet met rode banden. Verder draagt ´zij´ een nauwsluitend masker dat half hond en half wild zwijn is. In plaats van een koehoorn draagt het Wiefke een bel bij zich. De bijlopers en vangers dragen over hun eigen kleding een grijs shirt met het logo van de vereniging en een zwarte pet of een muts.

Na ongeveer een uur gaat de poort weer open. Als eerste komt het Wiefke naar buiten, gevolgd door de twee Klaasohms die sinds de krachtproef het hoogst in hiërarchie zijn en de vangers. Daarachter lopen de overige Klaasohms. Elke Klaasohm, die immers maar weinig ziet, wordt begeleid door een bijloper, die ook een zak met koeken met zich meedraagt. Bij de vier achterste Klaasohms hebben de dragers honingkoeken (Moppen) in de zak. Bij de twee hoofd-Klaasohms heeft de ene drager Moppen in zijn zak, maar de ander Peperkoek (Lebkuchen). De groep wordt door de mensen die buiten staan te wachten verwelkomd met een oorverdovende fanfare van koehoorns en bellen.

De Klaasohms gaan, met het Wiefke voorop, het dorp in en betreden huizen en cafés. Het Wiefke kondigt de komst van de groep aan door met de bel te klingelen. De Klaasohms dansen met de volwassen mannen. Moeders, kinderen onder de veertien jaar en bejaarden worden geknuffeld en ontvangen een honingkoek. Meisjes van veertien jaar en ouder, die vrijgezel zijn en afkomstig uit het dorp, worden door de vangers achterna gezeten en in de richting van het Wiefke gedreven. Als het Wiefke haar te pakken krijgt, wordt ze gedwongen te bukken. Vervolgens komen de twee hoofd-Klaasohms die haar elk vier klappen met een koehoorn op het achterwerk geven. Daarna krijgt het meisje een peperkoek. Toeristen zijn daarbij veilig. In een klein dorp kent iedereen elkaar. De vangers jagen alleen op meisjes waarvan zij weten dat ze uit het dorp komen, de juiste leeftijd hebben en vrijgezel zijn.

De ommegang duurt ongeveer twee uur. Daarna krijgen de Klaasohms gelegenheid om even samen te zijn, de zware helm af te doen en uit te rusten. Om tien uur verzamelen de bewoners op een plein in het centrum, bij een reclamezuil. Even later komen ook de zeven hoofdrolspelers naar het plein. Zij klimmen op de vier meter hoge zuil en worden toegejuicht. Daarna springen zij een voor een van de zuil in het publiek. Het lijkt op stage diving, alleen is het gebruik in Borkum veel ouder en worden de Klaasohms beperkt door hun zware helm en het slechte zicht. Het Wiefke springt als laatste en wordt het luidst toegejuicht. Daarmee komt Klasohm ten einde. Tien minuten later is het plein leeg en herinnert niets meer aan het feest dat heeft plaatsgevonden, al zullen veel meisjes uit het dorp nog wel een paar dagen aan het feest worden herinnerd als zij gaan zitten.

Daarmee zijn we aan het eind gekomen van onze tocht langs de sinterklaasvieringen op de Waddeneilanden. Een korte vermelding verdient nog het dorp Zoutkamp in de provincie Groningen, dat tegenwoordig deel uitmaakt van de gemeente Het Hogeland. Ook hier wordt het feest gevierd. Het heet in het Gronings ´Sunnerkloaslopen´ en wordt gevierd op de zaterdag die het dichtst bij 5 december ligt. Zowel mannen als vrouwen trekken die dag verkleed en voorzien van een schebelskop (masker) zwijgend door de straten van het dorp. Zij worden ´lopers´ genoemd. Hun eerste stop is een café waar zij worden beoordeeld door een jury. Daarna betreden zij de huizen waar licht brandt. De bewoners stellen hen vragen om te achterhalen wie er achter de vermomming schuil gaat. De Sunnerkloazen beantwoorden de vragen door te knikken of het hoofd te schudden. Als de identiteit van de Sunnerkloas wordt geraden gaat het masker af en wordt gezamenlijk een borrel gedronken. Daarna trekken de Sunnerkloazen verder naar het volgende huis. Om middernacht keren de lopers terug naar het café. Hier worden de winnaars bekend gemaakt en vindt de prijsuitreiking plaats. Daarna wordt er feest gevierd.

Een doorgaans betrouwbare website over Zoutkamp meldt dat het Sinterklaaslopen in de jaren ´60 van de vorige eeuw is overgewaaid vanuit Texel, maar dat is onzin. Ook in Zoutkamp is het sinterklaasfeest al een hele oude traditie en werd het feest vroeger op soortgelijke manier gevierd als op de Waddeneilanden, met baanvegers en Sinterklazen, vrouwen die in huis moesten blijven en een ommegang die vooral draaide om de interactie tussen de Sinterklazen en de ongehuwde meisjes. Het is wel juist dat de huidige carnavaleske viering is ontstaan in de jaren ´60. Dat zal echter niet zijn overgewaaid uit Texel, maar eerder geleidelijk zijn meeveranderd met de viering op Schiermonnikoog. Tot 1969, het jaar waarin de Lauwerszee werd afgesloten en voortaan Lauwersmeer ging heten, was Zoutkamp een vissersdorp en vertrok vanuit de haven van Zoutkamp de veerboot naar Schiermonnikoog.

Met de beschrijving van het feest in Zoutkamp hebben we alle nog bestaande vieringen van het feest bezocht. Nu wordt het tijd om op zoek te gaan naar de betekenis van het feest. In de literatuur en online zijn twee verklaringen populair. De eerste verklaring gaat uit van een heidens feest dat haar oorsprong heeft in de Germaanse tijd. Het is een feit dat veel Germaanse gebruiken moeilijk uit te bannen waren en uiteindelijk een christelijke verklaring hebben kregen. Het is daarom niet uit te sluiten dat meerdere heidense elementen in het feest zijn opgenomen, maar het feest zelf is niet oud genoeg om een Germaanse oorsprong te kunnen hebben. De tweede verklaring verwijst naar het verleden van de eilandbewoners in de walvisvaart. Tijdens de afwezigheid van de mannen, waren de vrouwen de baas in huis. Als de mannen kort voor het intreden van de winter terugkeerden van zee, dienden zij de vrouwen te tonen dat zij vanaf nu weer de baas waren. Het is een creatieve verklaring, maar niet juist.

Voor de komst van het christendom kenden de mensen vele Goden. Na de gedwongen kerstening werden heiligen opgevoerd als vervanger van de verboden Goden. Heiligen waren gewone mensen die hun leven hadden gewijd aan God en tijdens hun leven zoveel goede daden hadden verricht dat zij na hun dood heilig waren verklaard en beloond werden met speciale krachten die zij konden aanwenden om God te steunen in zijn werk. Sommige geschiedkundigen beweren dat Sint Nicolaas de vervanger is van Wodan, destijds de Oppergod der Germanen. In die uitleg zit wel enige logica, omdat het vervangen van de Oppergod der Germanen door een ´gewone´ heilige die ondergeschikt is aan God, de macht van die nieuwe God doet toenemen.

In elk geval is duidelijk dat Sint Nicolaas eeuwenlang de belangrijkste heilige was. Hij is een van de heiligen die in het najaar naar de aarde komt om de zielen van overledenen te begeleiden bij hun reis naar het hiernamaals (zie: het artikel over Zwarte Piet) en is de beschermheilige van vele beroepen, meer dan enig andere heilige. Sint Nicolaas is onder meer de beschermheilige van vissers en zeevarenden. Hij is in staat om woeste golven tot rust te brengen. Voorafgaand aan een zeereis baden de gezinnen van zeevarenden daarom dat de Heilige Nicolaas zorg zou dragen voor een behouden vaart. Bij storm op zee werd hij aangeroepen en om hulp gevraagd.

De Nicolaasverering heeft Nederland op twee manieren bereikt: via Italië en Frankrijk vanuit het zuiden en via Rusland en Duitsland vanuit het oosten. Brabant en Limburg en grote delen van België  behoorden tot het bisdom Luik en volgden de verering zoals die vanuit Bari naar ons land was gekomen. Hier werden kloosterscholen gesticht en processies gehouden. Het bisdom Utrecht, waaronder ook Groningen, Friesland en Overijssel vielen, ressorteerde onder Aartsbisdom Keulen en volgde de verering zoals die vanuit het oosten was gekomen. In de 15e en 16e eeuw zullen de sinterklaasommegangen in het noorden en oosten van Nederland daarom niet heel anders zijn geweest dan de ommegangen, zoals we die kennen van de Duitstalige landen. Na de reformatie veranderde de sinterklaasviering. Het was opeens niet meer toegestaan om heiligen te vereren of uit te beelden. Voor de eilandbewoners, die in die periode juist begonnen met de jacht op walvissen, was Sint Nicolaas als de beschermheilige van zeevarenden echter van levensbelang. Zij zullen zich daarom, ondanks het feit dat de meeste eilandbewoners protestant waren geworden, niet veel aangetrokken hebben van de protestantse bezwaren tegen de verering van de katholieke heilige Sint Nicolaas. Het is wel aannemelijk dat de viering, net als in de rest van Nederland, voor een groot deel verplaatst is van de straat naar de huizen.

Wanneer de viering is verworden tot de huidige viering van Sunneklaas op Ameland en Klaasohm op Borkum en de vroegere viering op de andere Waddeneilanden is niet bekend. De oudste schriftelijke bronnen dateren uit ongeveer 1800, maar de viering zou veel ouder kunnen zijn. Wel verbaas ik me over het feit dat ik nergens lees wat de betekenis van die viering is, terwijl de signalen overduidelijk zijn. Laten we eens een overzicht maken:

• Het feest is uitsluitend voor de eigen inwoners. Buitenstaanders zijn niet welkom;
• Kinderen mogen niet meedoen.
• Voor jongens tussen 12 en 18 jaar wordt soms een aparte viering gehouden, zodat zij kunnen wennen en oefenen;
• Jongens van 16-18 jaar worden soms ingezet als straatvegers. Vanaf 18 jaar mogen zij meedoen als Sinterklaas;
• Getrouwde vrouwen mogen op Ameland niet de straat op. Zij bevinden zich, samen met hun dochters, in de huizen die inlaten;
• Op Borkum worden moeders en kinderen geknuffeld;
• Getrouwde mannen mogen zich vrij op straat begeven. Zij zijn echter niet verkleed als Sinterklaas;
• De Sinterklazen zijn jongens van 18 jaar of ouder, inwoner van het dorp en ongehuwd;
• De Sinterklazen moeten een krachtproef doen: worstelen op Borkum, voesten op Ameland;
• De Sinterklazen dragen op Ameland een buffelhoorn bij zich;
• Dorpsmeisjes van 14 jaar en ouder worden op Borkum gevangen en met een koehoorn op hun achterste geslagen;
• Meisjes dagen de straatvegers uit door te proberen de straat over te steken zonder gepakt te worden;
• Meisjes moeten voor de Sinterklazen dansen of over hun stok springen;
• Een meisje dat zich niet aan de regels hield werd vroeger tentoongesteld door haar vast te ketenen aan het hek van de kerk, werd uitgesloten van de feestelijkheden en moest de volgende dag de klink van de kerkdeur poetsen;
• Meisjes worden door hun vader naar een lokaal gebracht waar zij hapjes voor de Sinterklazen moeten maken;
• De Sinterklazen dansen met de meisjes. Daarna hebben zij het recht om een meisje naar huis te begeleiden;
• De Sinterklazen op Borkum eindigen hun ‘optreden’ met een vreugdesprong vanaf een zuil.

In agrarische dorpen stond het voorjaar vroeger geheel in het teken van nieuw leven. De gewassen kwamen op, er werd jong vee geboren en het werd duidelijk welke vrouwen er tijdens de wintermaanden in geslaagd waren om zwanger te worden. Nageslacht was belangrijk, omdat kinderen de plicht hadden voor hun ouders te zorgen als zij daar zelf niet meer toe in staat waren. De meeste aandacht ging echter uit naar de huwbare jongens en meisjes. Het was belangrijk dat jongens en meisjes binnen de eigen gemeenschap zouden trouwen en voor nageslacht zorgen, om de toekomst van de gemeenschap veilig te stellen. Binnen een agrarische gemeenschap waren er echter niet veel mogelijkheden om een partner te ontmoeten. Er werd hard gewerkt, er waren weinig voorzieningen en de afstand tussen de boerderijen was groot. Het voorjaar was het uitgelezen moment voor de gemeenschap om hier sturing aan te geven. De tijd van schaarste was voorbij, het werk op het land bood voldoende ruimte om tijd vrij te maken voor andere activiteiten en het weer was geschikt voor buitenactiviteiten. Er werden activiteiten georganiseerd die gericht waren op de ontmoeting tussen jongens en meisjes. Bekend zijn nog het dansen rond de Meiboom en de verkiezing van de Mei- of Pinksterkoningin. Maar ook in ons huidige leven zien we nog verwijzingen naar die tijd. De kuikentjes en eieren met Pasen zijn het symbool voor nieuw leven. Termen als ‘lentekriebels’ en ‘vlinders in de buik’ verwijzen rechtstreeks naar de vrijages in het voorjaar en het is uiteraard ook geen toeval dat Valentijnsdag medio februari is gepland.

Op de Waddeneilanden waren er naast agrarische gezinnen echter ook veel gezinnen die hun geld verdienden in de walvisvaart of de visserij. In het voorjaar waren veel jongens daarom van huis, zodat er een andere periode moest worden gekozen voor de ontmoetingen. Dat werd het Sinterklaasfeest. Sint Nicolaas is behalve beschermheilige van vissers en zeevarenden ook de beschermheilige van vrijers en huwbare meisjes. Als we vervolgens nog eens naar bovenstaand overzicht kijken en ons daarbij realiseren dat koe-, bizon- en buffelhoorns vruchtbaarheidssymbolen zijn, is duidelijk dat Sunneklaas, Klaasohm en de vroegere vieringen op de overige eilanden en in Zoutkamp bedoeld zijn om te flirten en om georganiseerd een kennismaking te realiseren tussen de ongehuwde jongens en meisjes uit het dorp. Het is ook een initiatieritueel. De Sunneklazen nemen afscheid van hun jeugd en treden toe tot de wereld van de mannen. Dat blijkt vooral uit het feit dat zij een krachtproef moeten afleggen, maar ook uit het feit dat meisjes in Borkum worden gevangen en vruchtbaarheid krijgen toegediend door hen met een koehoorn op de billen te slaan, uit het feit dat moeders en kleine kinderen door de Klaasohms worden geknuffeld en uit het feit dat meisjes die weigerden om voor de Sunneklazen te dansen of om over de stok te springen aan het hek van de kerk werden vastgebonden en werden uitgesloten van verdere deelname. Dit is een teken dat zij niet zullen trouwen, al konden zij de volgende dag boete doen door de klink van de kerk te poetsen. Ter afsluiting van de initiatie springen de Klaasohms op Borkum vanaf een zuil het publiek in. Dit is een vreugdesprong. Zij zijn nu volwassen en kunnen een gezin gaan stichten.

De Keezentrekker (bron: Sint en Pietengilde)

En dat brengt ons bij de afsluiting van het artikel, waarin ik u nog even mee terug neem naar de beschrijving van het Sunderklaasfeest op Texel door D.J. van der Ven in 1923. Hoewel de viering toen al een meer carnavaleske invulling had gekregen, is duidelijk dat men de betekenis van de viering nog wist. In de bonte stoet die door het dorp trok bevonden zich ‘de keezentrekker‘, ‘de barbier‘, ‘de boeienkoning‘ en ‘de beer‘. Die figuren hebben allemaal te maken met de initiatie, de manwording van de Sunderklazen. De keezentrekker (kiezentrekker) droeg een nijptang en een bizonhoorn bij zich. Mogelijk verwees de figuur naar het oude spreekwoord ‘dat is een echte kiezentrekker‘, waarmee werd bedoeld: ‘daarmee breng je iemand in verlegenheid‘. In elk geval jaagde de keezentrekker op jongelui en gaf de bizonhoorn aan dat hij vruchtbaarheid kwam brengen. De barbier droeg een scheerkwast bij zich en probeerde jonge mannen met scheerschuim in te zepen, waarmee werd aangegeven dat ze (bijna) oud genoeg waren om zich te scheren en dus ook om het liefdespad te gaan betreden. De boeienkoning trachtte zich van zijn ketenen te ontdoen en te ontsnappen, waarmee werd aangegeven dat er geen beperkingen meer waren. De beer is een symbool van kracht en is gekoppeld aan Artemis, de godin van de jacht. In de Sinterklaasstoet trachtte de beer om meisjes te pakken te krijgen. Het is mij niet bekend of uitdrukkingen als ‘geile beer‘ en ‘de beer is los‘ hier ook mee te maken hebben, maar het past wel mooi bij de betekenis van de beer in de stoet.

Tegenwoordig wordt met Sunderklaas verkleed en gemaskerd, en dus onherkenbaar, een sketch, toneelstukje of liedje opgevoerd waarbij vaak een lokale gebeurtenis op de hak wordt genomen. De Texelaars noemen dit ‘speulen‘. Waarschijnlijk denken zij daarbij aan ‘spelen’ in de betekenis ‘een rol spelen’ en zijn zij zich niet bewust van het feit dat ‘speulen’ vroeger ook de betekenis ‘seks bedrijven’ had. Veel plezier met de sinterklaasviering. Ga maar lekker speulen!

---

Voor het schrijven van dit artikel heb ik gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

• Nederland  (Tijdschrift) – Texels Volksleven – Dirk Dekker, 1864-1865;
• Ons Eigen Tijdschrift – Merkwaardige Sinterklaasgebruiken op de Waddeneilanden – D.J. van der Ven, 1923;
• Schimmenspel – Sinterklaas – Dirk Leonardus Daalder, 1940;
• Fijn en Grof – Ouwe Sunderklaas – Dirk Leonardus Daalder, 1950;
• Tilburg University – Religieus-culturele achtergrond van het eiland Vlieland in het verleden en de moderniteit – Johannes W. de Boer, 2014;
• Nederlandse volksgebruiken bij hoogtijdagen – Sinterklaasgebruiken – C.C. van de Graft, 1947;
• Keninklik Frysk Genoatskip, jaarboek  ‘De Vrije Fries‘ -Het Sint Nicolaasfeest te Hollum op Ameland –  Dr. M.W. van Brakel-Immink, 1929;
• Elsevier – Ameland, eiland der demonen – J.W.F. Werumeus Buning, 1948;
• Vrienden van het Zuiderzeemuseum, tijdschrift ‘Uit Het Peperhuis’ – Amelander Omes, sinterklaasviering op de Waddeneilanden – Drs. G.R. Kruissink, 1974;
• Onze Folklore – Sinterklaasvieringen – S.J. van der Molen, 1974;
• Devils & Angels – Ritual Feasts in Europe – Friso Spoelstra, 2014.

---

Meer lezen over het sinterklaasfeest?

Waarom is Zwarte Piet zwart?

Sint Piter, de broer van Sinterklaas

---

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.