Waarom is Zwarte Piet zwart?

Oorspronkelijk is Zwarte Piet een archetypische figuur die de voorouders symboliseert. Hij duikt wereldwijd op in diverse gedaantes als onderdeel van winterfeesten die tot doel hebben om de zon en daarmee de vruchtbaarheid te doen terugkeren. Rook, roet en as werden al in de oudheid beschouwd als vruchtbaarheidssymbolen.

Hieronder zie je Hadji Firoez, een soortgelijk figuur uit Iran.

Dit zijn Morris Dancers uit Engeland.

En dit zijn Pajes uit Spanje

Na de kerstening behielden rook, roet en as hun betekenis als vruchtbaarheidssymbool. In de winter werden vuren gestookt, waarbij de rook over de akkers werd gedreven. Jonge mannen sprongen door de vlammen en ook het vee werd door de vlammen gedreven om hen vruchtbaarheid te geven. De as van het vuur werd uiteindelijk uitgestrooid over het land.

Roet en as werden ook gebruikt bij initiatierituelen, waarbij jonge mannen afscheid namen van hun jeugd en werden ingewijd in de geheimen van ´het manzijn´. Bij hun terugkeer werden zij door het dorp geleid om de inwoners deelgenoot te maken van het feit dat zij nu mannen waren. Daarbij probeerden zij ongehuwde meisjes een roetveeg in het gezicht te geven. Dat was uiteraard niet alleen om hen vruchtbaarheid te geven, maar ook een uitgelezen kans om aan te geven welke meisjes zij leuk vonden.

Dergelijke rituelen werden ook in Afrika gehouden bij sjamanistische rituelen en bij de initiatie tot man. Hieronder zie je een plaatje van het initiatieritueel bij de Xhosa tribe, waarbij de jonge mannen zijn ingesmeerd met as en klei.

De as en klei bij de Xhosa maakt hun gezicht wit, maar de betekenis is hetzelfde. Er zijn ook stammen die hun gezicht zwart maken. Dat doet men bijvoorbeeld in Papoea Nieuw Guinea.

Bovenstaande voorbeelden zijn bedoeld om aan te geven dat het insmeren met roet of as niets te maken heeft met het Amerikaanse Blackface, zoals sommigen willen doen geloven. Het gebruik is niet alleen veel ouder, maar heeft vooral een heel andere betekenis.

Onze huidige Zwarte Piet is ontstaan uit de zwarte winterfiguren die vruchtbaarheid kwamen brengen. Vroeger werd ook Sint Maarten vergezeld door Zwarte Pieten en in delen van België is dat nog steeds zo. Sint Maarten en Sint Nicolaas zijn dan ook winterfeesten. Beide heiligen werden vergezeld door een duivel en door zwarte helpers, die oorspronkelijk net als de duivel hoorns op hun hoofd droegen.

De heilige en de duivel zijn tegenstellingen, zoals wit en zwart, dag en nacht, goed en kwaad en yin en yang. In de christelijke verklaring van het feest symboliseren zij geloof en tucht. Daarom draagt Sint Nicolaas een kruis op zijn mijter (geloof) en Zwarte Piet een roede (tucht). De Nederlandse Hoofdpiet is voortgekomen uit deze duivel en draagt in andere landen namen als Krampus, Ruprecht, Pelzmärtel of Berserker.

De overige Zwarte Pieten zijn in de christelijke verklaring overledenen, zwartgeblakerd door hun verblijf in het vagevuur. De wintertijd was de periode waarin de overledenen ontwaakten uit hun tijdelijke slaap en begonnen aan hun reis naar het hiernamaals. Heiligen kwamen naar de aarde om te selecteren wie toegang kreeg tot de hemel en om hen te begeleiden op hun reis. De afgewezenen werden door de duivel meegenomen naar de hel. Zwarte Pieten zijn de overledenen die niet direct kunnen worden toegelaten tot de hemel, maar hun plekje alsnog kunnen verdienen door de heilige te helpen bij zijn taak.

Vroeger kregen de mensen bij hun begrafenis sloffen aan. Tijdens de wintermaanden werden de schoenen van de overledene bij de schoorsteen gezet, zodat de ziel deze kon ophalen als hij ze nodig had op zijn lange reis. De schoorsteen werd hierbij gezien als de verbinding met het schimmenrijk. Als de schoenen werden opgehaald zou de ziel als dank en als afscheid een geschenk achterlaten. Werden de schoenen niet opgehaald, dan mocht een familielid de schoenen voortaan gebruiken.

Wil je meer lezen over de historie van Zwarte Piet, dan verwijs ik je graag naar dit artikel dat ik in 2016 heb geschreven.

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.