1 April

Traditiegetrouw is 1 april de dag waarop mensen grappen met elkaar uithalen. Het is een internationaal fenomeen, waarvan niemand nog de exacte oorsprong weet. In Engelstalige landen heet het ´April Fools´ Day´ (April Zottendag) of All Fools´ Day en in Franstalige gebieden ´Poisson d´Avril´ (Aprilvisje). Ook in Vlaanderen wordt de naam aprilvis gebruikt voor een 1-aprilgrap. In Nederland en België is lang de naam ´Verzenderkensdag´ gebruikt, wat verwijst naar het gebruik om iemand op pad te sturen voor een onmogelijke boodschap, zoals het kopen van een emmer stroom of het ophalen van de map met zoekgeraakte nota´s. Rond Antwerpen is de naam verzenderkensdag nog steeds in gebruik.

Soms wordt gemeld dat de oudste vermelding van 1 april als grappendag afkomstig is uit een gedicht van Geoffrey Chaucer (we kwamen hem al tegen in het artikel over Valentijnsdag) uit ongeveer 1390. Chaucer publiceerde toen ´The Canterbury Tales´. In dit boek maakt een groep zeer uiteenlopende mensen samen een pelgrimstocht. Om de lange wandelingen een beetje draaglijker te maken spreken ze af dat ieder van hen onderweg vier verhalen zal vertellen. Eén van die verhalen heet ´Nun´s Priest´ en is een dierenfabel. In het verhaal wordt Kantekleer (een haan) door middel van een list gevangen door een vos. Hij weet echter te ontsnappen door de vos eveneens te bedotten. Chaucer schrijft dan:

When that the monthe in which the world bigan

That highte March, whan God first maked man,

Was complet, and passed were also

Syn March bigan thritty dayes and two

Op basis van de mededeling dat maart is afgelopen en dat er 32 dagen waren verstreken sinds de maand maart was begonnen, kan worden geconcludeerd dat het verhaal zich afspeelt op 1 april en dan is het een logische redenering om te veronderstellen dat Chaucer deze datum heeft gekozen in verband met de listen die door zowel de vos als de haan in het verhaal worden gebruikt. Er wordt dan echter voorbij gegaan aan het feit dat Chaucer in dezelfde regel nog een aanwijzing geeft over de datum. Hij schreef:

When that the monthe in which the world bigan

That highte March, whan God first maked man,

Was complet, and passed were also

Syn March bigan thritty dayes and two

Bifell that Chauntecleer in all his pride

His seven wives walking him beside,

Cast up his eyen to the brighte sunne

(That in the signe of Taurus had y-runne

Twenty degrees and one, and somewhat more),

And knew by kind, and by noon other lore,

That it was prime; and crew with blissful stevene.

Chaucer schrijft dus dat de zon zich 21 graden (en een beetje) had voortbewogen in het teken van de stier. Het teken van de stier begint nu op 21 april en eindigt op 20 mei. In de tijd van Chaucer, de 14e eeuw, werd echter nog gerekend met de Juliaanse kalender. Het teken van de stier begon toen op 12 april. Elk sterrenbeeld is opgedeeld in 30 graden, zodat een graad ongeveer overeenkomt met een dag. Als de zon zich 21 graden (dus ongeveer 21 dagen) heeft voortbewogen sinds 12 april, is de datum 3 mei en die datum komt erg vaak voor in het werk van Chaucer.

Engelse historici hebben daarom verondersteld dat het woord bigan in de vierde regel een foutje is. Zonder dat woord staat er dat de maand maart voorbij is en dat er sindsdien 32 dagen zijn verstreken, en daarmee kom je eveneens uit op 3 mei. In elk geval zijn alle historici het er over eens dat er in 1390 nog geen sprake was van April Fools´Day in Engeland. Als argument voeren zij daarbij aan dat er in de Engelse literatuur uit die tijd nergens aan wordt gerefereerd en dat zelfs Shakespeare, die gek was op zowel volksgebruiken als grappen, het gebruik nergens noemt. In 1659 is Francis Osborne de eerste Engelsman die het gebruik vermeldt in zijn ´Deductions from the History of the Earl  of Essex´, waarin hij het een gebruik van de Nederlandse jeugd noemt, en in 1686 heeft John Aubrey het over ´Fooles Holy Day´, wat volgens hem een Duits gebruik is. Beide schrijvers kennen het uithalen van een grap op 1 april kennelijk nog niet als een gebruik in Engeland, zodat het niet aannemelijk is dat Chaucer het gebruik 300 jaar eerder wel kende.

De oudste vermelding van een aprilvisje is in ´Doctrinal du temps présent´ van Pierre Michault uit 1466. Hier heeft ´poisson d´avril´ echter de betekenis ´matchmaker´, een jongeman die de taak heeft om de liefdesbrieven van zijn meester af te leveren bij de vrouw van zijn keuze. Daarna volgt in 1508 ´Le livre de la deablerie´ (Het boek van de duivel), een in dichtvorm geschreven boek van de Franse zanger, componist en dichter Eloy d´Amerval. Uit het gedicht blijkt dat de term ´poisson d´avril´ op dat moment al algemeen bekend moet zijn geweest in Frankrijk, al lijkt hij daarbij vooral te verwijzen naar een dwaas persoon.

Pas in 1691 wordt ´poisson d´avril´ in ´La Vie de Charles V, duc de Lorraine´ van Jean de Labrune voor het eerst gebruikt in de betekenis van 1-aprilgrap. In 1718 verschijnt ´poisson d´avril´ voor het eerst in deze betekenis in een woordenboek. In de ´Dictionnaire de l´académie francaise´ staat ´donner un poisson d´avril´ vermeld met als betekenis ´iemand een onnodige handeling laten verrichten met als doel de persoon te kunnen uitlachen´.

De eerste schriftelijke vermelding waarbij geen enkele twijfel kan bestaan dat het gaat over het gebruik om op 1 april een grap uit te halen, was in het Nederlandstalige gedicht  Vp verzenderkens dach, Twelck den eersten April te zyne plach uit 1561 van Eduard de Dene, een rederijker uit Gent. In het gedicht lijkt sprake van een algemeen bekend gebruik, temeer omdat ook de titel van het lange vers naar het gebruik verwijst. Een edelman vertelt zijn ´lyfCnaepe´ (page) dat hij binnenkort zal gaan trouwen en wil hem op pad sturen om diverse zaken te regelen voor zijn aanstaande huwelijk. Hij dient daarvoor naar een groot aantal steden in België af te reizen. De knaap vertrouwt het echter niet en zegt:

Tian meester doet dat zelue vvant zonder bril

Zaegh ick niet hoe ick dit last zou vulhenden

Dat meer es, Tes nv den eersten dach van April

Ik vreese tian dat ghy my wilt verzenden

Aangezien het gedicht dateert uit 1561 kan worden uitgesloten dat er een verband is tussen het ontstaan van de 1-aprilgrap en de inname van Brielle (Den Briel) door de Watergeuzen op 1 april 1572, zoals vaak wordt gedacht. De zegswijze ´Op 1 april verloor Alva zijn bril´ is een verhaspeling van ´Op 1 april verloor Alva Den Briel´ en is waarschijnlijk slechts bedoeld als geheugensteuntje voor leerlingen om de datum te kunnen onthouden. Op 1 april viert men in Brielle jaarlijks de bevrijding van de Spanjaarden met een rollenspel waarin de inname wordt nagespeeld, veel muziek, een geuzenmaaltijd en ter afsluiting een geuzenbal.

In de voorafgaande nacht, die bekend staat als Kalknacht, gaan jongeren met een emmer kalk door de stad om grappige teksten op de ramen van winkels en huizen te kalken. Hierover wordt verteld dat de inwoners van Brielle tijdens de inval de ramen en deuren van huizen van katholieken hadden witgekalkt, zodat de Geuzen wisten welke huizen zij konden plunderen. Er is echter geen enkele historische verwijzing die dit bevestigt. Het kalken van teksten op ramen van winkels en huizen voorafgaand aan de viering, heeft voor het eerst plaatsgevonden aan het eind van de jaren ´50.

Vaak wordt de invoering van de Gregoriaanse kalender als het ontstaan van de 1-aprilgrap genoemd. In 1582 voerde Paus Gregorius Xlll de nieuwe kalender in. Daarbij werd ook Nieuwjaar, dat voor die tijd werd gevierd van 25 maart tot 1 april, verplaatst naar 1 januari. Veel mensen in Frankrijk werden dat jaar uitgenodigd voor niet-bestaande nieuwjaarsvieringen op 1 april, in de hoop dat zij de datumwijziging waren vergeten. Het gedicht van Eduard den Dene is meer dan twintig jaar voor de invoering van de Gregoriaanse kalender gepubliceerd, zodat dit niet de oorsprong van de 1-aprilgrap kan zijn. Mogelijk is dit wel de datum waarop het uithalen van 1-aprilgrappen ook in Frankrijk een gebruik werd.

De traditie van de 1-aprilgrappen lijkt dus te zijn ontstaan in de Zuidelijke Nederlanden of in Duitsland. Tegenwoordig is het gebruik niet alleen in grote delen van Europa bekend, maar ook in Amerika, Rusland, Australië en Noord-Afrika. Er lijkt een verband te bestaan met de komst van de lente. Als we kijken naar de internationale tradities door de eeuwen heen, dan valt op dat feesten tijdens de wintermaanden vaak in het teken staan van omkeerrituelen, waarbij de sociale rollen bewust worden omgedraaid. Voorbeelden hiervan zijn de Romeinse Saturnalia (17-23 december), Onnozele Kinderen (28 december), het Franse Narrenfeest (1 januari) en het Het Koningsspel (6 januari). Bij Lenterituelen is iedereen juist gelijk en is dus sprake van het vervallen van alle sociale rollen. Voorbeelden hiervan zijn carnaval, het hindoeïstische Holi-Phagwa en 1-april.

In Frankrijk ontwikkelde de ´poisson d´avril´ zich in eerste instantie als een soort Valentijnsdag. Mensen stuurden anonieme kaarten naar een geheime liefde, waarop een tekst stond als ´Devinez qui vous l´envoie, vous saurez qui vous aime´ (raad eens wie het naar je stuurt, je weet dan wie van je houdt). Ook dat is een duidelijk teken dat sprake is van een lenteritueel, want de lente is traditioneel verbonden aan vruchtbaarheid en was vroeger de periode waarin nieuwe volwassenen op zoek gingen naar een partner. In het begin van de twintigste eeuw werd 1 april vooral een kinderfeest en kreeg ´aprilvisje´ een nieuwe betekenis. Het werd toen gebruik om een uit papier of karton gemaakte vis op iemands rug te plakken in de hoop dat iemand daar de rest van de dag mee bleef rondlopen.

In Nederland en België was 1 april vooral een dag om iemand weg te sturen voor een onmogelijke opdracht. Iedereen deed er aan mee. Een schoolmeester stuurde een van zijn leerlingen op pad, een vader zijn zoon en een werkgever zijn knecht. Zij werden bijvoorbeeld naar een winkel gestuurd om een niet-bestaand product te kopen. De winkelier vertelde dan dat het product uitverkocht was, maar dat een andere winkel mogelijk nog wel voorraad had. Die winkel vertelde uiteraard ook dat het product niet op voorraad was en stuurde het slachtoffer door naar weer een andere winkel. En zo werd het slachtoffer van hot naar her gestuurd tot hij de moed opgaf of de grap door had en vol schaamte terugkeerde naar de opdrachtgever. In 1871 constateerde Jan ter Gouw in ´De Volksvermaken´ echter al dat 1 april een onschuldige bezigheid was geworden voor kinderen en schooljeugd.

Na de Tweede Wereldoorlog zouden de kranten en later ook de radio en de televisie zich gaan bezighouden met aprilgrappen. Er zijn veel oudere voorbeelden van aprilgrappen in de krant, zelfs al uit de 17e eeuw, maar kort na de oorlog was er veel behoefte aan lachen en aan luchtigheid en nam het gebruik toe. Internet bestond nog niet en er waren nog geen factcheckers, al hadden de meeste mensen wel een encyclopedie in de kast staan. De mensen waren in die tijd veel naïever dan nu. Wat in de krant stond was waar.

Een van de bekendste 1-aprilgrappen is afkomstig van de BBC nieuwsshow Panorama en dateert uit 1957. In het programma werd gemeld dat boeren in Ticino, een streek in Zwitserland nabij de grens met Italië, dankzij een zeer milde winter en de eliminatie van de gevreesde spaghettikever een vroege en zeer rijke spaghetti-oogst hadden. De mededeling werd vergezeld door een filmpje waarin te zien was hoe de boeren de spaghettistrengen uit de bomen haalden. Men trapte er massaal in en de BBC ontving veel telefoontjes van mensen die wilden weten hoe zij hun eigen spaghettiboom konden kweken. Medewerkers van de omroep gaven het advies om een takje spaghetti in een blik tomatensaus te stoppen en daarna af te wachten. Het filmpje van Panorama staat nog steeds op Youtube.

In 1989 werd een grap uitgehaald in het BBC sportprogramma ´Grandstand´. Terwijl presentator Des Lynam een overzicht gaf van de komende sportevenementen waar het programma aandacht aan zou besteden, brak achter zijn rug een vechtpartij uit tussen leden van de redactie. Lynam ging onverstoorbaar door met presenteren. Even later meldde hij dat de kijkers mogelijk een woordenwisseling achter hem hadden opgemerkt. Daarna toonde hij de vechtpartij in slowmotion, eindigend met de redacteurs die op een rij stonden en een bord met de tekst ´April Fool´ bij zich droegen.

Op 1 april 2008 had de BBC nogmaals een geslaagde grap. Camerateams die in de buurt van Antarctica opnames maakten voor de natuurhistorische serie ´Miracles of Evolution´ zouden erin geslaagd zijn om vliegende Adélie pinguïns te filmen. Presentator Terry Jones legde uit dat deze pinguïns niet samenkropen om de Antarctische winter te doorstaan, maar de lucht in vlogen en duizenden kilometers aflegden naar de regenwouden van Zuid-Amerika waar zij de winter doorbrachten in de tropische zon.

Op 1 april 1950 plaatste Aftenposten, de grootste krant van Noorwegen, een bericht op de voorpagina dat Vinmonopolet, een bedrijf van de overheid dat het alleenrecht had op de verkoop van alcoholhoudende dranken, een grote zending met vaten wijn uit Frankrijk had ontvangen, maar dat er geen flessen meer waren om de wijn af te vullen. Het bedrijf zou daarom gedurende één dag het overschot aan wijn verkopen met een korting van 75% en belastingvrij. Voorwaarde was wel dat de klanten zelf iets zouden meenemen om de wijn in te doen. Het bericht klonk geloofwaardig, omdat de levering van goederen uit het buitenland de eerste jaren na de oorlog vaak vertraging opliep. Toen de winkels van Vinmonopolet om 10 uur openden, stonden er lange rijen met mensen voor de deur die emmers en kruiken met zich meedroegen.

In 1980 werd in Denemarken een bankbiljet van twintig kronen uitgegeven met een afbeelding van twee mussen. Op 1 april publiceerde de Roskilde Tidente de mededeling dat er veel valse biljetten in omloop waren, die te herkennen waren aan de rechtermus die maar één pootje had. De valse biljetten konden op het postkantoor worden omgewisseld voor een echt bankbiljet. Het was een grap van cartoonist Jan Robert Thoresen, die een tweede pootje op een biljet had bijgetekend. De rijen bij de loketten waren die dag zo lang met mensen die hun geld wilden omwisselen, dat alle postkantoren gedwongen waren om aankondigingen bij de voordeur te hangen dat er geen bankbiljetten konden worden omgewisseld.

Het Huis van Afgevaardigden van Texas stemde op 1 april 1971 unaniem in met een resolutie waarin Alberto DeSalvo officieel werd erkend door de staat Massachusetts voor zijn bekende activiteiten en onconventionele technieken met betrekking tot populatiecontrole en toegepaste psychologie. De leden van het Huis van Afgevaardigden moeten zich behoorlijk hebben geschaamd, toen na de resolutie werd bekend gemaakt dat Alberto DeSalvo beter bekend stond als de ´Boston Strangler´, een seriemoordenaar die bekend had 13 vrouwen te hebben vermoord.

De Daily Mail kwam in 1981 met het verhaal over een blunder bij de London Marathon die eind maart was gelopen. De Japanse langeafstandsloper Kimo Nakajimi zou in de veronderstelling verkeren dat hij deelnam aan een langeafstandsloop van 26 dagen, in plaats van een marathon van 26 mijl. Dit was veroorzaakt door een fout in de Japanse vertaling van de wedstrijdreglementen. De organisatie had geen idee waar de Japanner zich op dat moment bevond. Er werd daarom gevraagd naar hem uit te kijken en hem tegen te houden. De krant had een Japanse hardloper ingehuurd die al rennend door verschillende steden ging en zich uiteraard door niemand liet tegenhouden.

Ook in Nederland worden elk jaar aprilgrappen uitgehaald in de media. Een aantal daarvan zijn klassiekers geworden. In 1950 zond de VARA een interview uit met een medewerker van het Rijksmuseum. De man vertelde geëmotioneerd dat hij bij het schoonmaken en herstellen van De Nachtwacht een verkeerde vloeistof had gebruikt. Als gevolg hiervan was het schilderij onherstelbaar beschadigd. De verf loste op en druppelde langs het canvas. Waarschijnlijk zou er tegen middernacht niets meer over zijn van het beroemde schilderij. Honderden kunstliefhebbers gingen naar het Rijksmuseum en stonden uren in de rij om het schilderij nog een laatste keer te kunnen bekijken. Zij werden geïnterviewd door medewerkers van de VARA totdat zij zich uiteindelijk realiseerden dat ze voor de gek waren gehouden.

Op 1 januari 1969 trad de Wet op de Omroepbijdragen in werking. De wet verving het kijkgeld en het luistergeld, die tot die tijd afzonderlijk werden geïnd. Op 31 maart werd op het journaal gemeld dat er op 1 april een grote landelijke actie zou worden gehouden. Controleurs zouden met scanners door de straten gaan rijden om mensen op te sporen die hun omroepbijdrage niet hadden betaald. Deze zwartkijkers zouden beboet worden. Een journalist interviewde een van de controleurs en stelde daarbij de vraag of er een kans was dat mensen tijdens de controle niet gepakt zouden worden. De controleur antwoordde dat die kans nihil was, want hij kon zich niet voorstellen dat mensen hun radio en televisie in aluminiumfolie zouden verpakken waardoor de scanners het signaal niet zouden oppakken. De volgende dag was binnen enkele uren alle aluminiumfolie in de winkels uitverkocht. 

Sinds de jaren ’80 probeert ook het Jeugdjournaal jaarlijks een geslaagde grap te maken. In 1985 kwamen zij met het bericht dat uit een onderzoek was gebleken dat kinderen steeds vaker geld bijverdienden door folders rond te brengen of door het doen van klusjes zoals het wassen van auto’s. In de Tweede Kamer was daarom gesproken over het invoeren van een Kinderbelasting. Kinderen in de leeftijd van tien tot zestien jaar zouden vanaf 1 januari belasting moeten gaan betalen over hun zakgeld en bijverdiensten. De inkomsten die door deze belasting zouden worden gegenereerd zouden door de staat worden gebruikt om door kinderen veroorzaakte schades te herstellen. Er was een Kinderbelasting-telefoon ingesteld, waar kinderen die avond van 19 tot 21 uur terecht konden met hun vragen en opmerkingen over de nieuwe Kinderbelasting.

Philips Senseo werd twee keer gebruikt voor een 1-aprilgrap. In 2004 was er de introductie van de Senseo Speed serie. De apparaten uit deze serie zouden voorzien zijn van een ethernetpoort, waarmee zij op internet konden worden aangesloten. Hier konden tegen betaling diverse koffiesmaken worden gedownload die konden worden toegevoegd aan neutrale coffeepads. Internetprovider XS4ALL lanceerde een website met een handleiding voor het gebruik van de apparaten. In 2010 lanceerde bierproducent Heineken de Heineken Senseo Bierpad, die een heerlijk koel pilsje produceerde mits gebruik werd gemaakt van een Senseo-apparaat die voorzien was van een Hot ´n Cold-systeem. Het bleek een grap te zijn van internetbureau Mangrove, dat nu bekend is als ´We are you´.

Op 29 maart 1962 rapporteerde een man dat er een verweerd beeld was aangespoeld op het strand van Zandvoort, dat leek op de grote stenen hoofden op Paaseiland. Er was een expert uit Noorwegen ingevlogen, die na onderzoek bevestigde dat het een authentiek beeld van Paaseiland leek te zijn. Het werd groot nieuws, zowel in Nederland als wereldwijd. Op 1 april bekende Edo van Tetterode, een beeldhouwer uit Zandvoort, echter dat hij het beeld zelf had gemaakt en op het strand gelegd. Hij bleek ook verantwoordelijk voor de vondst van het beeld en voor de komst van de zogenaamde expert uit Noorwegen.

Het nadeel van al die 1-aprilgrappen in de media is dat serieus nieuws op deze dag niet wordt geloofd. Op 1 april 1988 pakte het Utrechts Nieuwsblad groot uit op de voorpagina met het nieuws dat Johan Cruijff samen met een aantal grote bedrijven in vergaande onderhandeling was met FC Utrecht om de club over te nemen. Als de overname zou doorgaan, zou de club verder gaan onder de naam FC Cruijff en de concurrentie aangaan met de bestaande topclubs. Het nieuws werd door de lezers beschouwd als een doorzichtige 1-aprilgrap, terwijl het echt waar was. Journalist Hans van Echtelt kon er in 2016 nog steeds smakelijk om lachen: `Heb ik een keer een wereldprimeur, neemt niemand me serieus´.

In 2015 verzon BMW in Nieuw-Zeeland een omgekeerde 1-aprilgrap. De autofabrikant plaatste een advertentie in kranten met een reclamecoupon, waarin vermeld stond dat de eerste persoon die op 1 april met de coupon en zijn oude auto naar een BMW-dealer in Auckland zou komen en naar Tom zou vragen, een nieuwe BMW zou krijgen. Het bedrijf had extra beveiliging ingehuurd om de verwachte stormloop in goede banen te leiden. Toen de dealer op 1 april opende, stond er slechts één klant te wachten met de coupon en een vijftien jaar oude stationwagen. Tiaana Marsh verliet het bedrijf met een BMW ter waarde van 35.000 euro met als nummerbord ´NO FOOL´.

---

Voor het schrijven van dit artikel heb ik gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

• De Volkskrant, Aprilvis – Tammo Schuringa, 28 maart 2013
• Ambafrance.org, MeliMelo: Poisson d´Avril – 2013
• Hoaxes.org, Did Chaucer mention April Fools´Day? – 2014
• Hoaxes.org, Top 100 April Fools´Day Hoaxes of All Time
• French Residential.com, What on earth is a ´poisson d´avril?´ – 2019
• Jan ter Gouw, De Volksvermaken – 1871
• Wikipedia (Nederlands), Aprilgrap
• Wikipedia (Engels), April Fools´Day
• Wikipedia (Engels), List of April Fools´Day jokes
• Wikipedia (Duits), Aprilschertz
• Wikipedia (Frans), Liste de poissons d´avril

---

©Bert van Zantwijk

Overname van (delen van) dit artikel is uitsluitend toegestaan onder vermelding van de naam van de auteur en/of een link naar dit artikel.